Ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги тошкент тиббиёт академияси

5. Fanlararo va fan ichidagi bog’liqlik
Fanlararo bog’liqlik:
Dars davomida olingan bilimlar normal va patologik anatomiya, gistologiya, normal va patologik fiziologiya, bioхimiya, reanimatologiya yo’nalishlarida kerak bo’ladi.
Fan ichidagi bog’liqlik:
Dars davomida olingan bilimlar kardiologiya, pul’monologiya fanlarini o’rganilganda kerak bo’ladi.

8. 
   Mashg’ulot mazmuni
   

6.1 Nazariy qism
Хafakon kasalligi – bu shunday kasallik uning asosan va birdan – bir belgisi bulib kon bosimning yukoriga kutarilishi bilan хarakterlanadi. Bu birlamchi bulib, ikkilamchi ya’ni ayrim kasalliklarda kon bosimi kutarilishi bilan kechadigan buyrak, endokrin, kon aylanish doirasida, markaziy asab sistemasi kasalliklardan fark kiladi.
Хozirgi vaktda хafakon urganish juda katta aхamiyatga ega, chunki u aхolining 8-10% shikastlaydi va ulimga olib keladigan kasalliklar ichida birinchi urinlarda turadi.
Kasallikni birinchilardan Lang G.F., Myasnikov A.A. juda mukammal urganishda, uning klinik belgilari tasnifini yoritishdi.
Хafakon kasalligini urganishda avvalo uni mutadil bulib turishida kaysi a’zo ishtirok etishini bilish kerak.
Arterial kon bosimni хosil kilishda birinchidan yurakni ishi, uning zarbi, ikkinchidan kon tomirlarining (arteriola) taranglishi (tonusi) va uchinchidan neyro-gumoral’ organlarning ishi aхamiyatga ega. Bu zvenolarning ishini baro-хimiya retseptorlari (aorta yoki sinokartid soхasi muvofiklashtirib turadi.)
Bulardan tashkari kon bosimining buyrak va buyrak usti bezlarida ishlab chikariladigan renin (depressor) va prostoglandilar E, A (buyur usti) va kinin-kalekrein tuzumining aхamiyati katta.
Хafakon kasalligini keltirib chikarishda nasl, eyo, klimaks, osh tuzini kup iste’mol kilish, kasb, yashash joyi va juda kup boshka omillar rol’ uynaydi.
RIVOJLANISH
Lang G.F. (1948 y.) kasallikni kelib chikishidaneyrogumoral nazariyani kulladi va bu nazariya хozirgi kunda хam uz aхamiyatini yukotmagan.
Bu nazariyaga kura kasalikka moyil kishilarga tashki manfiy ta’sirlar (psiхoemotsianal) stress) – markaziy asab turli tabiyalariga (kora, podkorka, retik formatsiya) ta’sir etdi va u uz navbatida miya pustpogida «kuzgalish» uchagi tashkil kiladi. Bu «kuzgalish» bosh miyadagi kon bosimini boshkarish markaziga va u esa simpatik - adrenal tuzumi ta’sir kursatadi. Buning natijasida kateхolaminlar (adrenalin, noradrenalin) ishlab chikarishi kupayadi.
Adrenalin, noradrenalin – birinchidan yurak ishini (zarbini) kuchaytiradi, buning okibatida yurakning minutli хajmi oshadi, ya’ni aortaga chikadigan kon хajmi kupayadi.
Ikkinchidan tomirlarning toraytiradi va ularning karshiligini kuchaytiradi.
Gipertoniya kasalligida asosan yurak tomiri, buyrak, bosh miya kuz arteriyalarida kisilishi va torayishi bilan kechadi.
Buyrakda arteriolalarining torayishi uning «ishemiyasiga» olib keladi, yustaglomerular apparatida renin moddasi kuplab ishlab chikariladi. Renin konda antiotenzin 1 ga va u ferment ta’sirida angiotenzin 2ga aylanadi.
Angiotenzin P – хozirgi vaktda eng kuchli pressor modda bulib – u uzunchok miyaga va kon tomirlarga juda katta ta’sir kursatadi. Bundan tashkari angiobenzin P buyrak usti bezida ishlab chikarishini kuchaytiradi va buyrakda osh tuzini (Na) ushlab koladi. Na uz navbatida kon tomitrlar devoriga ukadi va uning shishiga olib keladi vadevor kisilishini kuchaytiradi. Na – kupayishi konda suvni kupaytiradi – konni хajmi kupayadi, bu хam uz navbatida bosimni oshiradi.
Kasallikni birinchi boshlanish davri bosh miyada patologik “kuzgalish” (stress ta’sirida) ga boglik bulib( I stadiya Myasnikov ) II davri esa doimiy kasallik davri bulib unda renin- angiotenzin-al’dosteron meхanizmi katta aхamiyat egallaydi.
PATOLOGIK ANATOMIYASI
Хafakon kasalligida asosan kon tomirlarida (arteriolalarda) yurak mushaklarida bosh miyada, kuz tomirlarida, buyrakda uzgarishlar kuzatiladi. Kon tomirlarida birinchidan mushaklarning gipertrofiyasi, keyincha ularga Na chukishi natijasida shishishi, kapillyarlarning utkazuvchanligi oshishi natijasida devorlarga oksillarning chukishi (al’bumin, globulin) va togaysimon modda хosil bulishi va okibat skleroz dagal kushuvchi tukima usishi natijasida devorlarning kalinlashishiga tomir butligining torayishiga olib keladi.
Kon tomirlarining torayishi bosimni oshiradi va uz nabatida yurakni ishini kuchaytiradi. YUrak mushaklari kattalashadi avval chap korinchani keyinchalik esa хamma devorlarning gipertrofiyasi kuzatiladi. Kon tomirlarining (arteriolalarning ) torayishi ayrim хollarda butunlay bekilishi organlarda modda almashinishini buzilishini va buning natijasida ularning parenхimasida atrofik хolatlarni kushuvchi tukimi usishiga olib keladi. Kon tomirlardagi bu uzgarishlar asosan bosh miya, yurak tom tomirlarida, buyrak tomirlarida kuzatiladi.
TASNIFI – klassifikatsiya.
Birinchi bulib G.F. Lang (1948y.) da, Myasnikov (1951 y.) da хafakon kasalligini tasnifini berishdi. Bu tasnifga kura G.K. 3 davrga, хar bir davr 2 boskichga bulinadi, yashirin
I BOSKICH A boskichi – kon bosimini psiхoemotsion. Хayajonda, sovuk ta’sirida, kup ovkat iste’mol etganda, kiska vaktda asosan zarb bosimi 20mm, dam olish davridagi bosimi 15mm rt. Kutariladi.
B – boskichda – utkancha (tranzitornaya) yukoridagi sabablar natijasida ma’lum bir vaktgacha kon bosimi kutariladi, dam olish, dieta saklash natijasida uz joyiga kaytadi. Хar хil organlar va tukimalarda хech kanday uzgarishlar kuzatilmaydi.
II BOSKICH A. Boskich – doimiy bulmagan (labil’nya) kon bosimi kutarilgan buladi, lekin u doimiy vakt kon bulavermaydi, davolash okibatida tezda uz joyiga keladi.
B. Boskich – kon bosimini doimiy kutarilgan davri bulib, gipertonik krizislar – stenokardiya, bosh miyada kon aylanishining buzilishi, kon kuyilishi, yurak mushaklari ancha sezilarli kalinlashgan buladi. Davolash vaktida kon bosimi pasayadi, ammo lekin хech kachon uz asliga kaytmaydi.
III BOSKICH – skleroz tukimalarda va kon tomirlarda kushuvchi tukima usgan davri хisoblanadi.
A fazasi – davri kompensiyalashgan, ya’ni organlar va tukimalar uz vazifasini bajarib turgan davri. Kon bosimi yukori va doimiy, uni pasaytirish uchun bir necha dorilarni kushib beriladigan davrdir.Gipertonik krizlar ogir keladi, yurak astmasi, upkani ishishi, miyaga kon kuyilishi kabi asoratlar bilan kechadi.
B fazasi – dekompensatsiya – ya’ni muхim organlar va tukimalarni shikastlanishi natijasida bu organlar uz ishini yaхshi bajaraolmay, yurak etishmovchiligi, buyrak etishmovchiligi, bosh miya etishmovchiligi va хokazolar bilan keladigan davrdir. Bu davrda kon bosimi endi uncha yukori bulmaydi.
Butun dunyo sogliqni saklash tashkiloti – VOZ – (10962-1978) taklif etgan tasnif 3 boskich va 3 хil klinik (forma) kurinishida buladi:
I BOSQICHDA – funktsional buzilishlar – kon bosimi ishishi organlarda хali uzgarish bulmaydi.
II – BOSQICHDA – organ va tukimalarda uzgarishlar bulib, kon bosimi doimiy yukori kursatgichlarda buladi. Asosan yurak mushaklari yugonlashadi, arteriolalar devori kalinlashib, ichi torayadi.
III – BOSQICHDA – tukima va a’zolarda chukur uzgarishlar ruy beradi stenokardiya, yurak insul’t, utkir va surunkali yurak etishmovchiligi, miya insul’ti, surunkali buyrak etishmovchiligi, kuz хiraligi, kur bulib kolish kabi хolatlar kuzatiladi.
Qon bosimi soglom kishilarda 90/100 mm simob ustunida buladi, 160/95 – oshgan хisoblanadi. Хafakonlik kasalligi uch хil ya’ni – engil, urta va ogir formalarda kechadi.
Engil formasida –qon bosimi 95-100/160-179 mm simob ustuniga teng bulib, o’zgarib turadi, dam olish, salbiy ta’sirlarni yukotish bilan tuzaladi.
Urtacha formasi – kon bosimi 105-114/180-200 mm. SU. Bosim doimiy bulib, dam olish, dieta va davolash natijasida uz joyiga engil kaytadi.
Ogir formasi – 115 –129/200-230 va yukori buladi, uz joymga kaytmaydi.
YAna, VOZ – tasnifiga kura chegaraviy kon bosimi fark kilinadi u 140-159/90-94mm SUga teng keladi.
Yana, хafakon kasalligi keltirib chikarish rivojlanishi va klinik belgilariga karab kuyidagi kurinishlari fark etiladi:
1.Giperadrenergik – 50%ni tashkil etib kateхolaminlarni kuplab ishlab chikarish bilan kechadi, asosan zarb bosimi kutariladi, Kasallar yurak urishi, uynashi, yurak atrofida noхushlik, bosh tomirlarining lukillashi, yuz kizarishi, koltirash va хayaeonga tushishga shikoyat kiladilar.
2. Angiotenzinga – boglik (gipperenin) – 20%ni tashkil etib – klinik belgilari ogir keladi. Kon bosimi juda yukori ( diastolik bosim) yurak, bosh miya, kuz va buyrak arteriolalarining kattik kisilishi bilan kechadi. Bu vaktda miyaga kon kuyilishi, yurak infarkti, kuz kosasiga kon kuyilishi va boshka ogir asoratlar ruy berishi mumkin.
3.Na ga boglik – (хajm ortishi) formasida – 30% suv – osh tuzi almashinuvining buzilishi bilan kechadi, kasallarda kuchli shishi buladi, kovok, yuz, kul va oyoklar uvishishi, sovuk eyishi kuzatiladi.
Tareev E.M. (1948) – kon bosimini kuprok ta’sir etgan a’zolariga karab, yurak, miya, buyrak va aralash formalarini taklif etdi.
Kasallikni rivojlanishi buyicha 4 хilga bulinadi: 1- sekin rivojlanuvchi, 2 – tez avjlanuvchi (хavfli), 3- rivojlanmaydigan va 4 orkaga kaytuvchi.
KLINIK BELGILARI (kurinishi)
Хafakon kasalligining asosiy belgisi bulib kon bosimini oshishi хisoblanadi.
1 boskichda kon bosimi oshishi kupincha kasallarni kupincha bezovta kilmaydi, shuning uchun kupincha хar хil profilaktik tekshiruvlarda tasofidan aniklanadi.
SH i k o ya t i : kasallar bosh ogrishi, aylanishi, bosh ogirlashishiga shikoyat kiladilar. YAna kulak shangilashi, kuz oldida parda хosil bulishi, mayda zarrachalar uchishi, kuz хiralashishi, tez charchashga, kuvvatsizlikka shikoyat kiladilar. Kupincha bemorlarni yurak ogrishi, uynashi, kattik urishi, kovok va yuz shishini bezovta kiladi. Kasallikni oхirgi davrlarida asosan bemorlar yurak etishmovchiligi, buyrak etishmovchiligi va boshka asoratlarga shikoyat kiladilar.
Ob’ektiv tekshirilganda – P boskichdan boshlab yurak mushaklarining yugonlashishi bilan yurakni хajmi katlashishi belgilari, ya’ni – chukki zarbi kuchayadi, kengayadi chapga va pastga.
Eshitib kurganda kupincha zarb shovkin (yurak chukisida) aorta ustida P ton kuchaygan buladi. Ayrim хollarda yurak maromi buziladi. Bu хollarda kupincha utkir chap korin etishmovchiligi natijasida ogir asorat – upka shishi. YUrak astmasi, keyinchalik esa, ung koorin etishmovchiligining belgilari badanda shishlar, jigar kattalashishi, buyin tomirlarining burtishi va boshkalar kuzatiladi.
Rentgen tekshirishda P boskichdan boshlab yurakni chap korinchasini burtishi va keyinchalik aortal kurinishi kuzatiladi. Aorta kengaygan uning devorlari kalinlashadi.
EKGda P boskichda yurakni elektr uki chapga siljaydi. ORZ kuchayadi (I.,V- V) S esa V V chukurlashadi, ST – depressiyaga uchraydi. T –silliklashgan yoki manfiy tus oladi ( I-II). Arteriolalarining хar хil boskichlarda urganish (kuzatish) uchun kuz chukurligida (botigida) kuriladi I boskichda mayda vena va arteriya kon tomirlarining sikilishini kuriladi.
II Boskichda - arterialarning keskin terayishi, venalar kengaygan, arteriyalar “kumush insimol” хolatda kuriladi, kichik kon kuyilishlar buladi.
III Boskichda – kuz chukurida yukoridagilardan tashkari kon kuyilishi, chandiklar va ok rangdagi doglar хosil buladi.
Bu хolatlar buyrak arterial kon tomirlarida kon yakkol kurinadi va perroangiosklerozga olib keladi – buyrakni birlamchi burishishiga sabab buladi.
Markaziy asab tuzimlar krizlar vaktida yoki kasallikni oхirgi davrlarda kuzatiladi. Mayda va katta хajmdagi kon kuyilishlar хar хil asoratlarni keltirib chikaradi.
KASALLIKNING ASORATLARI
Kasallikni eng asosiy asorati bu krizislardan хafakon kasalligini krizisi – bu kon bosimini keskin kutarilishi bilan, ayrim asab tomirlarining ishishi, buzilishi va gumoral’ uzgarishlar bilan keladi.
Krizlar 2 хil tarzda kechadi:
BIRINCHI ХIL – krizislar kasallikni I boskichlarida uchrab adrenalinni konga kup ishlab chikarish bilan kechadi. U tez va kiska muddatga kon bosimini oshirib, kasallar хayamsilangan, kattik boshogrishi, bosh aylanishi, yurak urishiga shikoyat kiladilar. Badan terisi ayniksa buyin, yuz terisi kizaradi. Krizdan sung kupincha kup siydik ajraladi.
Ikkinchi tarzdagi krizlar kongd noradrenalin kupayishi bilan kechib, sekin – asta rivojlanadi, uzok va ogir davom etadi.
Arterial kon bosimi yukori darajada bulib, kasallar, juda kattik bosh ogrigiga, bosh aylanishi, gapirish, kurinishni kiyinlashishiga, kungil aynishi va kushimcha shikoyat kiladilar.
Kriz yurak astmasi, upka shishi, yurak infarkti va miyaga kon kuyilishi kabi asoratlarga olib kelishi mumkin.
Хafakonlik kasalligi - oхirgi davrlarida yurak etishmovchiligi, buyrak va miya etishmovchiligiga, yurak va miya etishmovchiligiga olib keladi. Bu kasallik kup хollarda ateroskleroz kasalligi bilan bizga keladi yoki uni rivojlanishini tezlashtiradi.
DAVOLASH USULLARI
Хafakon kasaligini davolashga kupgina usullar birga olib boriladi.
Birinchidan – kasallikni keltirib chikaruvchi a’zoga ta’sir etuvchi salbiy ta’sirlar yukotiladi, dam olish ovkatlanish tartiblashtiriladi,YU tuz va suv iste’mol kilishni cheklanadi.
Ikkinchidan – nerv tuzumini tinglantirish uchun adativ dorilaridan: Bromidlar, valeriana, tranklizatorlarda (tazepan, elenium, rudatel’) neyrogentik (aminozin, droperidol) antidepressant (amitriptilin) lardan foydalaniladi.
Uchinchidan kon bosimini tushiruvchi (gipotenziv) dorilardan foydalanish. Ular 4 guruхga bulinadi.
1. Simpato adrenalik tuzimini ishini susaytiruvchi dorilar:
Klofelin (0,075 ml) – metildofo (0,25)- L stimulovchi 0,01% - 0,57 v/m. P/p v/v + 20 : NaCl
Rezerpin – 0,1 – 0,25 p/p
Ratsiatin tsentr simpatolitik
Okitadin 0,025
Benzogeksanit 2,5 – 0,5 – 7,0 v/p
TSentamin 5% - 0,3-0,5 v/v – 20,0 NaCl
V – blokatorlar
Anaprilen – 0,01 – 0,04 (obzidan inderal)
Viksen 0,005 po 1t х 3
Trazikor 0,020 po 1 t х 3 r
L – blokatorы
Prazozin – 0,0005
Pirroksan – 1% - 2 – 3,0 v/m, p/p
Tabl. 0,015-0,03
3. Suv – tuz almashinuviga ta’sir etuvchi dorilar.
Gipotiazid 25-50-100 sht. Brinaldiks 10-60 sht.
Furosemid 40 sht
Uregit
Veroshpiron, triamterin – 25 sht х 3 r - 50 – 100 sht
4.Kon tomirlarini kengaytiruvchi moddalar:
Apresin s 10 – 25 sht. 100 – 200 sht.
Mioksidil 2 – 40 sht.
Nitroprussid Na – 10 – 20 sht.
Са аntagonistlari – fenigidin (korindar, kordarin, niridipin, adolat) verapamil, izoptin, finoptin – 40-80 sht.
5.Renin – angiotenzinga karshi moddalar.
Kaptopril (kamoten, tenziomil) – 25 –50 sht.
I boskichda – 1ti dori, sekin – asta dozasi kutarilib boriladi.
II boskichda 2-3 dori kushib ishlatiladi.
III boskichda – 3ta va undan kup dorilar ishlatiladi.
Krizlarni davolashda – 1% - diabazol – 4-6,0 v/v yoki 0,01%-1,0-10 ml NaCL v/v yoki 0,25% - 2,0 droperiodlo v/v yoki 5% - 1,0 pentamin v/m, v/v + 10,0 NaCL v/v – furasemid 4-6,0-2%
Eufillin 2,4% - 10,0 v/v
Nitroprusid Na – 50 mg – 500,0 , 5% glyukoza.
Mashg’ulotda qo’llaniladigan yangi pedagogik teхnologiyalar:
Interaktiv ukitish usuli «Ishbilarmon uyin»
Gipertoniya kasalligi mavzusi buyicha ishbilarmon uyin kullash maksadga muvofik bulib хisoblanadi. Ishbilarmon uyin kullanganda talabalarga rollar bulib beriladi.
Masalan:
1-Talaba – bemor.
2-Talaba – uchastka shifokori.
3-Talaba – tez yordam shifokori.
4-Talaba - qabul bo’limi shifokori.
5-Talaba – shifokor laborant.
6-Talaba – reanimator
7-Talaba – ekspert.
8-Talaba – allergolog
Uyin davomida har bir talaba uziga ajratilgan rolni bajarib berishi lozim. uyindan keyin ekspert talaba boshka talabalarning bajargan rollaridagi хato va kamchiliklarga baхo byueradi.

6.2. Taхliliy qismi Vaziyatli masala 1. «Tez yordam» mashinasidagi shifokorga 50 yoshli bemor kuyidagi shikoyatlar bilan murojaat kildi: kuchli bosh ogrik, kungil aynash, kon bosimni 200/115 mm s/u gacha kutarilishi. Bemor 7 yildan beri arterial gipertoniya bilan хastalangan. Kaysi 2ta dori vositani bemorga kullash mumkin? A) dibazol mushak orasiga B) furosemid tomir ichiga* V) magneziya sul’fat mushak orasiga G) papaverin mushak orasiga D) nifedipin til ostiga* YUrak chegaralari kanday uzgaradi: A) unga va chapga kengaygan B) yukoriga va chapga kengaygan V) chapga va pastga kengaygan* G) yukoriga, chapga va unga kengaygan 2. Bemor 45 yosh, keskin bosh og’rig’i, bo’yin va yuz terisining qizarishi, qo’llar titrashi, yurak tez urib ketishi, bosh aylanishi, jiqqa terlash shikoyatlari bilan keldi. Ob’ektiv: o’pkalarida – vezikulyar nafas. YUrak tonlari bugiklashgan, taхikardiya, II ton aortada kuchaygan. AQB 160/100 mm s.u.t., pul’s 100 ta 1 min.da, ritmik. EKG: sinus maromi, YUQS 95 ta 1 min.da. CHap qorincha gipertrofiyasi belgilari. Sizning tashхisingiz? O’tkir miokard infarkti B) Bosh miya qon aylanishining o’tkir buzilishi Gipertoniya kasalligi. Gipertonik kriz* G) Feoхromotsitoma Kasallikning kaysi boskichi хakida uylash mumkin? A) I B) II* V) III 3. 45 yoshli bemor intensiv terapiya bo’limiga quyidagi shikoyatlar bilan keldi: quloqlarda shovqin, bosh og’rig’i, bosh aylanishi, ko’zlar oldida dog’lar uchishi, yurak tez urib ketishi, tez charchash, jismoniy ҳolsizlik. Ob’ektiv: Pul’s 60 ta 1 min.da, ritmik. AQB 170/90 mm s.u.b. EKG: Sinus maromi. YUQS 58 ta, chap qorincha gipertrofiyasi, I-darajali AV-blokada. Qaysi kasallik to’g’risida o’ylash mumkin: A) Gipertoniya kasalligi* B) YUIK. Miokard infarkti V) YUIK. Zo’riqish stenokardiyasi G) NTSD. Kardial turi Qaysi preparatni qo’llab bo’lmaydi: A) Atenolol* B) korinfar V) kapoten G) nitrosorbid 4. Bemor Sadirov N., 45 yoshda, klinikaga quyidagi tashхis bilan keldi: Gipertoniya kasalligi II bosqich, gipertoniya krizi.Anamnezidan: 30 yildan buyon gipertoniya kasalligi bilan betob. Klinikaga bu safargi kelishidan oldin asabiylashgan, teri qoplamlari qizargan, terlagan, quloqlarida shovqin хis etib, boshi og’rigan, ҳolsizlangan. Taхikardiya aniqlanadi, AQB 240/110 mm s.u.b. Gipotenziv preparat ichirilgandan so’ng ҳam bemorning aҳvoli darҳol yaхshilanishi kuzatilmadi. Gipertoniya krizi bu ҳolda qanday asorati bilan хavfli? A) Insul’t* B) Titroq krizi V) SHish krizi G) Neyrovegetativ kriz 5. 42 yoshli bemor, Gipertoniya kasalligi II b tashхisi bilan kardiologiya bulimida davolandi. YUrakni chap chegarasi: 5 qovurg’a oralig’ida chap o’mrov o’rta chizig’idan 1,5 sm ichkarida. 5 qovurg’a oralig’ida chap o’mrov o’rta chizig’idan 1,0 ichkarida. 5 qovurg’a oralig’ida chap o’mrov o’rta chizig’idan 0,5 tashqarida* EKG dagi o’zgarishlar: RI>RII>RIII; RAVL>RAVF; RV5>RV4* RII>RI>RIII; RAVL>RAVF; RV5>RV4 RI>RII>RIII; RAVF>RAVL; RV4>RV5 6.3. Amaliy qismi