Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни Сақлаш Вазирлиги Тошкент Тиббиёт Академияси Гистология ва тиббий биология кафедраси

Бўғимоёқлилар типи 
учта кенжа типни ўз 
ичига олади:
Жабра орқали 
нафас 
олувчилар –
Branchiata
Хелицералилар 
–
Chelicerata
Трахея орқали 
нафас олувчилар –
Tracheata

---

Хелицералилар кенжа 
типи –
Chelicerata
Ўргимчаксимонлар 
синфи –
Arachnoidea
вакиллари тиббий 
аҳамиятга эга
Синфнинг характерли 
белгиси танасининг: бош 
–кўкрак ва қорин 
бўлимига бўлиниши, 
олти жуфт бўлимли 
оёқларнинг – хелицера, 
педипалпа ва 4 – жуфт 
юриш оёқларининг 
борлигидир
Нафас олиш 
органлари: ўпка ва 
трахеялар
Ўргимчаксимонлар 
эктопаразитлар, касаллик 
қўзғатувчилари ва уларнинг 
махсус ташувчилари 
сифатида одам учун 
аҳамиятли
Чаёнлар ва ўргимчаклар 
туркумининг кўпчилик 
вакиллари заҳарли 
ҳайвонлар ҳисобланади
Каналар туркумининг 
вакилларри муҳим тиббий 
аҳамиятга эга
1
2
3
4
5
6
Хелицера ва трахея орқали нафас олувчи бўғимоёқлилар кенжа 
типларининг тиббий аҳамиятлари:

---

Каналар туркуми –
Acarina
характерли 
белгилари:
танаси 
сегментларга 
бўлинмаган
оғиз аппарати 
хелицера
, 
педипалпа
ва 
гипостом
дан 
иборат
ривожланиши 
метаморфоз 
билан 
боради, личинкасида уч 
жуфт оёғи, нимфасида 
тўрт жуфт юриш оёқлари 
бор, жинсий системаси 
ривожланмаган. 
Имаго 
(жинсий етук шакли) 
ривожланган жинсий 
системасига эга
кўпчилик турлари қон сўрар 
паразитлар бўлиб қушлар, сут 
эмизувчилар ва одамда 
паразитлик қилади ҳамда 
трансмиссив касалликларнинг 
ташувчилари ҳисобланади
тиббий нуқтаи назардан 
акариформ 
(Acariformes) 
ва 
паразитоформ
(Parasitoformes) кенжа 
туркумлари аҳамиятли
паразитоформ каналар ичида 
иқсод
(Ixodidae),
аргас 
(Argasidae), 
гамаз
(Gamasoidae) каналар 
оилалари аҳамиятли
акариформ
каналардан 
қичима кана (Acaridae) 
безлар канаси 
(Demodicidae) оилалари 
аҳамиятли
1
2
3
4
5
6
7

---

Иқсод каналар 
–
Ixodidae
оиласи: сут 
эмизувчилар ва 
одамларнинг 
эктопаразитлари. Бу 
каналарнинг 
характерли белгилари:
оғиз аппарати жуфт, юқори 
жағлар(хелицералар), кучли 
ўзгарган пастки жағдан иборат, 
пастки жағи пастки лаби билан 
бирикиб кетиши ва хартум ҳосил 
қилиши мумкин, уларнинг ёрдамида 
хўжайин терисини тешиб ёпишиб 
олади
каналар айрим жинсли, тана 
ўлчами 4 – 5 мм
хитин қоплами дорсал 
қисмида, эркакларида 
қалқони бор, урғочисида, 
личинкаси ва нимфасида 
қалқони тана олдинги 
қисмида бўлади
қалқон чўзилувчан бўлгани 
учун, иқсод каналар узоқ 
вақт – суткалаб қон сўриши 
мумкин ва урғочилари 
ўлчами 3 - 4 марта 
катталашади
қонга тўйган урғочилари 
серпушт 17000 тагача 
тухум қўяди
тўлиқ бўлмаган метаморфоз 
билан(тухум – личинка –
нимфа – имаго) 
ривожланади. Нимфасида 
жинсий тешиги бўлмайди, 
бир личинкали босқичининг 
бошқа личинкали босқичга 
ўтиши қон билан 
озиқланишга боғлиқ
иқсод каналар ривожланиши 
битта, иккита, учта хўжайин 
организмида бўлиши 
мумкин; личинка ва нимфа –
майда умуртқалилар, вояга 
етгани – йирик умуртқалилар 
қони билан озиқланади
иқсод каналар фақат 
касаллик қўзғатувчилари 
ташувчиси бўлмасдан, 
балки трансовариал йўл 
билан касаллик 
қўзғатувчиларини тарқатади
кана эктопаразит 
сифатида организмда 
яллиғланиш ва аллергик 
реакциялар чақиради
иқсод каналар 
оиласига Ixodes ва 
Dermacentor 
авлодлари киради
7
6
1
5
2
4
3
8
9
10

---

И
қ
сод каналар – ва
қ
тинчалик эктопаразит бўлиб, одамларда 
о
ғ
ир кечувчи касалликларнинг ташувчиси ва табиий 
манбасидир
И
қ
сод каналар: а – личинка; б – эркаги; г –
ур
ғ
очиси; 1. Тайга канаси – вирусли тайга 
энцефалитининг ташувчиси ва табиий манбаси; 
2. Ит канаси – туляремия ва ба
ҳ
орги-ёзги 
энцефалит ташувчиси; 3 – Дермацентор –
туляремия ва риккетциозларнинг ташувчиси
И
қ
сод каналар:
а-тайга канаси; б-дала канаси
Каналар ичида – и
қ
сод, аргас ва акариформ оиласига 
кирувчилар тиббий а
ҳ
амиятга эга.

---

Тайга канаси -
Ixodes 
persulcatus –
тайга 
энцефалити ва 
ба
ҳ
орги – ёзги 
энцефалит 
қ
ўз
ғ
атувчиларининг 
табиий манбаси ва 
ташувчиси
таш
қ
и томондан 
ит канасига 
ўхшаш
Сибир ва Узо
қ
Шар
қ
нинг тайга 
ҳ
удудида 
учрайди
кўпчилик турлари 
сут эмизувчилар, 
одам ва 
қ
ушларда 
паразитлик 
қ
илади
ёввойи табиатдаги 
ҳ
айвонлар орасида 
тайга энцефалити 
қ
ўз
ғ
атувчи вирус 
айланиб юришини 
таъминлайди

---

Аргас каналар –
Argasidae
оиласининг 
иқсод 
каналардан 
фарқи дорсал 
қалқони йўқ
иссиқ иқлимли 
мамлакатларда 
тарқалган, ёпиқ 
жойларда 
ҳайвонлар инида, 
одам яшайдиган 
биноларда яшайди
оғиз аппарати 
вентрал 
томондан 
кўринади, кўзи 
йўқ
орқа 
томонидан 
қалқони йўқ
хўжайин организмига 
узоқ ёпишиб сўрувчи 
мосламаси йўқ, қон 
сўриши 3 – 30 минут 
давом этади, ҳар сафар 
янги хўжайин қонини 
сўради, узоқ вақт оч 
қолиши мумкин
ҳаётида бир неча 
маротаба, кам – кам 
тухум қўяди; 
ривожланишида уч 
ва ундан ортиқ 
нимфа босқичи бор, 
умрининг 
давомийлиги 2 – 28 
йил
1
2
3
4
5

---

Қ
ишло
қ
(посёлка) 
канаси –
Ornitodus 
papillipes 
канали 
қ
айталама терлама 
касаллик 
қ
ўз
ғ
атувчисининг 
табиий манбаси ва 
ташувчиси
Марказий Осиё, 
Ҳ
индистон, Аф
ғ
онистон, 
Ливан, Колумбия, 
Мексикада тар
қ
алган
ёввойи 
ҳ
айвонлар, 
уй 
ҳ
айвонларида ва 
одамда паразитлик 
қ
илади
одамга кана ча
ққ
анда ва 
каналарнинг 
экскрементларидан тери 
ор
қ
али ю
қ
ади. Ю
қ
иш 
йўли махсус инокуляция 
ва трансовариал йўл 
билан (1 – 2 авлодда)

---

Қичима каналари кўпчилик сутэмизувчилар ва одамнинг тери ичи паразитлари 
ҳисобланади, одамларда қичима (Scabius) касаллигини чақиради
Қ
ичима канаси -
Sacroptes scabiei 
одамларда 
қ
ичима 
касаллигининг 
қ
ўз
ғ
атувчиси
тар
қ
алиши: 
ҳ
амма 
жойда
жойлашиши: 
эпидермиснинг шох 
қ
атламида, узунлиги 0,5 
ммга етади
морфологияси: танаси овал 
шаклда, ўси
қ
чалар билан 
қ
опланган, ур
ғ
очисининг 
ўлчами 0,4 мм , эркаги 0,3 
мм. Оё
қ
лари олти бў
ғ
имли 
бўлиб, кескин 
қ
ис
қ
ариб 
кетган
ривожланиш цикли одамга касал билан 
контактда бўлганда ёки касал одамнинг 
кийими, ўрин боши ор
қ
али ю
қ
ади. 
Ур
ғ
очиси эпидермисда суткасига 2 -3 мм 
йўл очиб, 
ҳ
аёти давомида 40 – 50 та тухум 
қ
ўяди. Ривожланиш цикли тўли
қ
бўлмаган 
метаморфоз йўли билан (тухум личинка – I, 
нимфа – II, нимфа – имаго) 12 – 14 кун 
давом этади. Вояга етган кана 2 ойгача 
яшайди
патоген таъсири: каналар терининг 
ҳ
амма 
жойида учрайди, аммо кўпро
қ
бармо
қ
лар 
орасида, терининг нозик жойларида, 
бармо
қ
ларнинг ор
қ
а томонида, 
қ
ўлти
қ
остида учраши мумкин. Касалликда кучли 
қ
ичиш кузатилади, 
қ
ашилган жойга 
микроблар тушиши 
ҳ
исобига ялли
ғ
ланиш 
реакциялари йирингли инфекция 
ривожланади
диагностикаси: терида тў
ғ
ри 
ёки эгри каналар очган йўл 
топилиб, 
қ
ирма олинади, 
пуфакчада кана топилади
профилактикаси: шахсий – касал 
одам ёки 
ҳ
айвонлар билан 
контактда бўлганда гигиеник 
қ
оидаларга риоя 
қ
илиш; Умумий –
касал одамларни ани
қ
лаш, 
даволаш, кийим ва ўрин 
бошларини дезинфекциялаш
1
2
3
4
5
6
7

---

Қ
ичима канаси:
а- ур
ғ
очиси(тепадан кўриниши) иккита тухуми билан; б- кананинг одам 
терисида очган йўли:
ҳ
ар хил бос
қ
ичидаги тухуми ва ур
ғ
очи кана кўриниб 
турибди.

---

Қ
ичима канасида терининг жаро
ҳ
атлари(
қ
ичиш)

---

Трахея ор
қ
али нафас олувчилар кенжа типи – Tracheata. Бу кенжа тип
иккита синфга бўлинади: кўп оё
қ
лилар – Mirapada, ва
ҳ
ашоратлар – Insecta; кўп
оё
қ
лилар синфи вакиллари ичида за
ҳ
арли
ҳ
айвонлар сколопендралар бор,
ҳ
ашоратлар му
ҳ
им тиббий а
ҳ
амиятга эга
Ҳ
ашоратлар 
синфи –
Insecta
1 млн дан орти
қ
тури маълум, 
барча турлари 
биологик 
прогресс 
ҳ
олатида
Танаси, бош, кўкрак ва 
қ
орин 
қ
исмига бўлинган. 
Бошида сезги органлари 
ва ози
қ
ланиши унга 
бо
ғ
ли
қ
бўлган мураккаб 
о
ғ
из аппарати жойлашган
Кўкраги 3 та сегментга 
бўлинган ва 
ҳ
ар биридан 
бир жуфтдан бў
ғ
имли 
оё
ғ
и йўналган
Кўпчилик турларида 2 – 3 
сегментида бир жуфтдан 
қ
аноти бор, аммо 
қ
анотлари 
редукцияга учраган ва 
қ
анотсиз турлари 
ҳ
ам бор
Қ
айси турга 
мансублигига 
қ
араб 
қ
орни 6 тадан 12 
тагача сегментга 
бўлинган
Ҳ
азм системаси кўпчилик 
бў
ғ
имоё
қ
лиларга нисбатан 
дифференциялланган
Қ
он айланиш системаси 
кучсиз ривожланган 
асосан ози
қ
моддалар ва 
метаболизм 
ма
ҳ
сулотларини ташийди, 
кислород ташимайди
Нафас олиш органлари 
кучли тармо
қ
ланган 
трахеялардан иборат, 
қ
он ўрнига кислород 
ташиб беради
Айириш системаси 
мальпиги найчалари 
ва ё
ғ
таначаларидан 
иборат
Нерв системаси кучли ривожланган. 
Бош
қ
а без фаоллигини кучайтирувчи, 
пўст ташаш ва ривожланишни 
назорат 
қ
илувчи нейросекретор 
ҳ
ужайралар яхши ривожланган. 
Кўпчилик турларида ранг ажрата 
оладиган мураккаб кўзлари бор
Ҳ
ашоратларда яхши шаклланган жинсий 
диморфизм ва мураккаб хул
қ
-атвор шакллари 
(ирсий детерминациялашган инстинктлар) 
кузатилади. Ривожланиши тўли
қ
ва тўли
қ
бўлмаган метаморфизм билан боради, айрим 
турларида партеногенез кузатилади
1
2
3
4
5
6
7
8
9
11
10

---

Ҳ
ашоратларнинг 
тиббий а
ҳ
амияти 
қ
уйидагилардан 
иборат:
ҳ
ашоратлар 
экто- ва 
эндопаразитлар 
бўлиши мумкин
ҳ
ашоратлар ча
ққ
ан 
жойларида о
ғ
ри
қ
ва 
аллергик реакциялар 
пайдо бўлади
терининг 
жаро
ҳ
атланган 
жойларига 
иккиламчи 
инфекцияларнинг 
тушиши
кўпчилик турлари ю
қ
умли 
ёки паразитар 
касалликларнинг махсус 
(айни
қ
са трансмиссив 
касалликларнинг) ва 
механик ташувчилари 
бўлиши мумкин
ҳ
ашоратлар 
ичида 
за
ҳ
арли 
ҳ
айвонлар 
кўп
ҳ
ашоратлар синфига 34 та 
туркум киради, МД
Ҳ
ҳ
удудида 31 та туркум 
учрайди, шундан 
сувараклар, 
қ
андалалар, 
битлар, бургалар ва икки 
қ
анотлилар туркумлари 
му
ҳ
им тиббий а
ҳ
амиятга 
эга
1
3
5
4
6
2

---

Битлар – Anoplura туркумига кирувчи, одамлар ва 
ҳ
айвонларнинг му
ҳ
им 
эпидемиологик а
ҳ
амиятга эга бўлган 
қ
анотсиз, доимий эктопаразитлари.
битларнинг 200 га я
қ
ин тури маълум
одамда учта тури паразитлик 
қ
илади
Бош бити – Pediculus humanis capitis
Кийим бити - Pediculus humanis vestimenti
Қ
ов бити – Phtirus pubis
битлар одамларнинг доимий эктопаразитлари, улар африка маймунларида 
ҳ
ам 
паразитлик 
қ
илади
битлар бир – биридан яшаш му
ҳ
ити, морфологик ва физиологик хусусиятлари билан 
фар
қ
ланади.