Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни Сақлаш Вазирлиги Тошкент фармацевтика институти Педагогик технологиялар ва педагогик

3.КОММУНИКАТИВ ҚОБИЛИЯТИ .Педагогнинг фаолиятида энг муҳим 
нарса – бу унинг нутқи ва талабалар билан мулоқатидир. Нутқ - бу оғзаки 
коммуникация, яъни тил ѐрдамида муносабат қилиш жараѐни демакдир. 
Ижтимоий тажрибада бирон – бир моҳиятни англатадиган сўзлар оғзаки 
коммуникация воситаси ҳисобланади. Сўзлар эшиттириб ѐки овоз 
чиқармасдан айтилиши, ѐзиб қўйилиши ѐки кар – соқов кишиларда бирон - 
бир моҳиятга эга бўлган имо - ишоралар билан алмаштирилиши мумкин. 
Одамлар ўртасидаги муносабатни телеграф орқали ахборот беришга 
ўхшатиш мумкин эмас. Одамлар муносабатига алоқа боғловчиларнинг ҳис - 
ҳаяжони ҳам қонуний равишда жалб этилган бўлади. У 
коммуникациянинг мазмуни ҳисобланиши нарсага ҳам, муносабатга 
киришганларга нисбатан ҳам тааллуқли бу ҳис- ҳаяжонли муносабатда ўзгача 
нутқсиз коммуникация таркиб топади. Нутқсиз коммуникация воситаларига 
қўл, бармоқ ва юз ҳаракатлари, имо - ишора, оҳанг, пауза, тарк - тароват, 
кулгу, кўз ѐш қилиш ва шу кабилар кирадики, булар оғзаки коммуникация 
воситалари – сўзларни тўлдирувчи ва кучайтирувчи, баъзан эса ўрнини 
босувчи белгилар системасини ҳосил қилади.
Оғзаки коммуникация таъсирини кучайтиришда муносабатга 
кирувчиларнинг фазода жойлашуви муҳим аҳамиятга эгадир. Сира 
ўйланмасдан ташланган луқма коммуникациянинг яъни комминкаторнинг 
рецептига аниқ муносабатини ифодалайди. Таълимнинг баъзи турларида 
педагог талабаларни синфда қабул қилинганидек бир - бирининг орқасидан 
эмас, балки доира шаклида, бир - бирларига юзма - юз ўтказишини афзал 
кўради. 
Нутқсиз коммуникацияда қўлланилаѐтган воситаларининг - 
ахборотнинг сўз билан етказиш мақсадларига ва мазмунига мувофиқлиги
муносабат маданиятнинг таркибий қисмларидан ҳисобланади. Бундай 
мувофиқлик ҳам оғзаки ва нутқсиз коммуникация воситалари касб 
фаолиятининг қуроли ҳисобланган педагог учун жуда муҳимдир. Форобий 
битта сўзнинг ўзини гоҳо, буйруқ, гоҳо илтимос, гоҳо насиҳат ва маъно бахш 
этган ҳолда турли оҳангда, талаффуз эта билиши керак деб таърифлаган эди.
Айни пайтда нутқсиз коммуникацияда имо - ишора, пантомимика, 
нутқнинг оҳангдаги ранг – баранглиги ривожлана боради. 
4.Мактабда ўқиш ва ѐзиш кейинроқ эса тил ва адабиѐт дарсларида 
болаларда муомала воситаси сифатида тилга ва муносабат жараѐни сифатида 
нутққа онгли муносабат шакллантирилади. Тил педагог томонидан махсус 

---

105 
уюштирилган таҳлил предметга айланган ҳолда талабалар олдида ижтимоий
жиҳатдан шаклланган қонунлар таъсирига бўйсунадиган мураккаб белгилар 
сифатида намоѐн бўлади. 
А. Жомий «педагогнинг нутқ маданияти талабаларнинг дарсдаги
ақлий меҳнатининг самарадорлигини ҳал қилувчи даражада белгилайди'', 
деб таъкидлаган ва бундай маданиятни шакллантириш педагог сўз ѐрдамида 
ҳосил қилишга уринадиган ва оддийдан мураккабликка, яқиндан
олисликка, конкретлиликдан умумлийликка ўтиб бўлмайдиган
тушунчалар тафсилотидаги ноаниқликни сабаб ва оқибатларини 
аниқлаш йўлларини кўрсатиб берган эди. Юксак нутқ маданияти - педагог 
томонидан вақтдан оқилона фойдаланишнинг муҳим шартидир. 
Жамиятнинг янги ижтимоий кучларини етиштиришда педагог 
масъул ҳисобланади. Жамият педагогнинг қўлига ѐш авлоднн, яъни ўз 
келажагини ишониб топширади. Унинг камол топишида педагогнинг 
дунѐқараши, онги маданияти ҳамда нутқи белгиловчи восита саналади.