Ўзбекистон республикаси ўрта махсус ва олий таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги тошкент тиббиёт академияси

Kalla jaroxatlari - ulug vatan urishining 5,2%ni tashkil etadi.ўq-otar qurollardan 67,9% yopiq shikastlanishlarni 10,9%ni ўtmas narsa bilan ochiq jaroxatlanishlarni 21,9%ni yadro qurollari bilan jaroxatlanishlar yopiq shikastlanishlar foizini oshiradi. Bosh jaroxatlari klasifikasiyasi:-qurolning yaralash turi bўyicha: ўq-otar qurollardan (ўq-doridan, ўq parchasidan, ўq soqqasidan ўq elementlaridan va boshalar) ўtmas narsalar bilan urilishidan tўgrilingan, qiymalangan, yorilgan, kesilgan: -jaroxatlarning chuqurligi buyicha : yumshoq tuqimani tuqimani jaroxatlanishi(teri, aponevroz, muskul, suyak usti pardasi), ўtkazmaydigan (bosh suyagi va yumshoq tўqimasining-epidurali), ўtkazadigan (miya va miya pardasi jaroxatlanishi-intradural);-yara xarakteri buyicha: urilgan, kўr yara, teshib ўtgan, silab ўtgan, sigmentli, radial, diametrli, parasigmentli; -bosh suyagini sinishi buyicha: notўliq (suyakninqisman olib ketishi, suyak plastinkasini kuchib utishi) sinish chizigi buylab (yorilishi) maydalanishi buyicha (yaraga utkazmaydigan katta parchali kosani sinishi) parchalangan sinishi (kўr ўq va teshib utuvchi ўq kalla kosasini teshib utuvchi kalla kosasini qurol tasirida keng katta parchali sinib siljiganligi ), teshikli sinish (shu jumladan tikka kutarilgan sinishi, yarani silab utuvchi sinishilar). Yaralanishning absolyut belgisi –miya suyuqligini yaradan kup chiqishi miya detriti oqibatida asosiy simptomlar keltirib chiqaradi: miyaning chuqur komasi, gepertermiya, pay tortishi, patalogik nafas, kuzni kurmasligi,uzak va pay refleksi,yutishni buzulishi:

1. 
   Boshlangi’ch (3 sutkagacha): qon ketish, yaradan likvor va detrit ajralishi shish bosh miyaning erta chayqalishi siniqlarning bosilishi, gemotomalar.
   
2. 
   Infeksiyalanishi( 3 kundan 4 xaftagacha) miyaning kechki chayqalishi, yara kanalining yiringlashi, yara abssessi, meningit, meningoensafaliti.
   
3. 
   Erta asor atlarini likvidatsiya davri(jarahotdan keyin 3-4 xafta) infeksiya ўchoini infeksiyalanishi, yot tanacha kapsula bilan ўralishi, kechki absses
   
4. 
   Kechki asoratlar davri(2-3 yil)
   
5. 
   Yallilanish jarayonini ayni paytda kuchayishi
   
6. 
   Miya abssesi, kamroq
   
7. 
   Ensafalit, meningit
   
8. 
   Juda kechki asoralar davri(9 yilga chўzilishi)
   
9. 
   Сhandiqlanishni paydo bўlishi, travmatik epilepsiya, miya shishi,ўsimta, paraensafaliya.
   

Tibbiy saralash va bosqichli davolash.Birinchi tibbiy yordam: -himoyalovchi aseptichiskiy boglam, qoni aspirasiya qilish, qusuq massani olish zapadeniya yazika (tilni fiksasiya qilish, qorin, yonboshlagan xolat), avaylab olib chiqish.vrachgacha birinchi tibbiy yordam, -tashqi qon ketishni tuxtatish, nafasni tiklash, nafas va yurakni stimulyasiya qilish, antibiotik qoqshoga qarshi anatoksin, PSS,binchi tibbiy tibbiy yordam haqidagi varaqani tuldirish, bosh miyani umumiy va ўchoqli simptomatikasini birinchi tibbiyot varaqasiga kiritiladi va shu bilan yakunlanadi. Tibbiy yordamni klasifiasiyasi:3ta gruppaga ajratiladi:
1.Agonalniy (simptomatik davo uchun gospital palata);
2.Hayot kursatkichlarni saqlashga muxtoj bўlgan xirurgik yordam (tashqi qon ketish, miyani kompressiyasi).
3.Trasporttabel.Maxsuslashgan tibbiy yordam:-xirurg kurigi, nervpatolog, oculist, lor, stamatolog, rentgenologik kurish, har qanday muddatdagi jaroxatdan keying yoki jaroxatni xolatiga boliq bulmagan holda barcha ochiq shiastlanishlarga xirurgik ishlov. Qarshi kursatma: Absolyut oir hoat, yashashga noloyiq holatlar,azo funksiyasini birdaniga pasayib ketishi nisbiy, oir yondosh jaroxatlar, (kukrak jaroxatlari, qorin jaroxatlari va boshqala). Yumshoq tўqimalar jaroxatlariga umumiy xirurglar bolov xonasida ishlov beradi. Bosh suyagi jaroxatlari xirurg ishlovi teshib ўtuvchi jaroxatlar tashqi qon ketishi bilan bosh miya kompressiyasi ўsib borishida neyroxirurg operasionniyda xirurgi ishlovni ўtkazadi. Xirurgik ishlov vaqti erta (1-3 sutka), kechiktirilgan (4-6 sutka) kechki (6 sutkadan ўtgandan sўng). Miya va kalla suyagini teshib ўtuvchi jaroxatlarning xirurgik ishlovi: -jaroxatlangan yumshoq tuqima qirralariga ishlov berish, -suyak defektini qiroqlarini rezeksiyasi, trepanasion teshikni shakllantirish, -miya qattiq pardasini jaroxatlangan qiroqlarini kesish (bosh miya qattiq pardasini kesish qatiy kursatmalarga asosan bajariladi:uni kўkarib pulsasiya yўqligi, miyani ezilish klinikasi, yot tanani qattiq tekshiruv asosida olib tashlash pinset yoki zajim bilan, miya jaroxatlarini antiseptiklar bilan yuvish (furasilin, rivanol yoki talvasa chaqirmaydigan antibiotiklar), gemostaz (3%li vodorod periks), miya detritini aspirasiya qilish yўli bilan birlamchi nekroz zonani rezeksiyasi (jaroxatga ishlov berishda), jaroxat kanalini drenajlash (qўlqopli yoki aktiv drenaj bilan bosh miya yumshoq tuqimalari jaroxatlarini bitishi (erta ishlov bergandan sўng) kechki ishlovlarda jaroxat bitmaydi.
Ikkilamchi jarroxlik ishlovi : Birlamchi kўrsatma-Yot tanani olib tashlanmaganligi davom etayotgan qon ketish. Ikkilamchi kursatma-infeksion asoratlar, operativ amaliyotlarga muxtojlik. Talvasa chaqirmaydigan antibiotiklar:kanamisin, polimiksin-M, levomisitin-suksinat, monomisin, morfosiklin va boshqalar..penisillin va streptomisin toksik talvasa chaqiradi. Bosh miya qutisining yopiq jaroxatlari: bunda jaroxatlar yuza bўlib bosh miya qutisini butunligi buzilmaydi va aponevroz ostiga ўtmaydi.
Shakllari:miya chayqalishi, lat yeyishlari, (3ta kechish darajasi) miya bosimda bosilishi. Miya lat yeyishini belgilari:turun kўga kўringan ўcholi yoki uuiy miya simptomatiasi: -kalla suyagini asosini yoki gumbazini sinishi, -liquorda qon. Asos suyagining sinish belgilari: -liquoreya, quloq va burundan qon oqishi, -bosh miya tomirlari va nervlarining jaroxatlari chakka suyagining piramidasi singanda-yuz nervi, kўzni harakatlantiruvchi nerv yani bu kўruv teshigi soxasida, -“kўzoynak ” simptomi sўrichsimon ўsimta soxasida teri osti qon quyilishi: -pnevmosefaliya, -travmatik yiringli miningit. miyaning bosilishi sabablari: epidural, subdural, miya ichi, qotinchalar ichi gemotamasi, kontuziya ўchoqlari. Kalla suyagini siniq bўlagi bilan bosilishi. Bosh miya bosilishi belgilari:
-miyaning umumiy va ўchoq simptomlarining oshishi: -kushing tridasi: ‘’YORQIN ORALIQ” amezokoriya, bradikardiya, likvor gipertenziyasi(300 ml suv ustuni va kўp ), kўz tubida narsa turib qolishi, EXO va ES malumotlariga kўra miyaning markaziy strukturasining siljishi, tўri proeksiyada AG uyqu arteriyasi “qon tomirsiz zona”.Umurtqa pogonasi va orqa miyaning ўq quroldan yaralanishi. Ulu vatani urushida uchrash darajasi 0.5 -2%. Klassifikatsiyasi: -ўq va ўq qoldiqlari, teshib ўtuvchi, yalab ўtuvchi, kўr teshik, botadigan va botmaydigan, paravertebral, lokalizatsiyasi bўyicha (bўyin, kўkrak, bel). Orqa miyani jarahotlanishi nafaqat botadigan boshqa botmaydiga paravertebral jarohatlarda ham boladi. Orqa miya jarohatlanisi turlari: -Anatomic: yirtilsh, kўpayish, tўliq va notўliq bosilish, yot jism bilan, suyak bilan, lat yeyish, bosh miya moddasiga qon quyilishi (gematomiyeliya), bosh miya chayqalishi. Orqa miya jaroxatlarini kechishi bosqichlari: - boshlangich utkir-3 kungacha. Suratda spinal shok: - erta -3 haftagacha spinal shok normallashadi miyani zararlanmagan qismi funksiyasi tiklanadi. Infeksiya asorati buladi: - oraliq, 3 oygacha. Miyani jaroxat hajmi tula aniqlanadi. Infeksiyani likvidasiyasi yoki progressiyasi kuzatiladi. Trofoparalitik asoratlari.
Kechgi - bir necha yilgacha.Bazi funksiyalarning tiklanishi va kompensasiyasi orqa miya bosilishi belgilari:- turgun yoki ўsib boruvchi spinal simptomlar, umurtqa pagonasining kўzda yoki rentgenda kurinadigan deformasiyasi umrtqa kanalini torayishi bilan kechadi. Liquorodinamik sinamada liquorli “blok” Kvenenshtedta Stuknaya va boshqalar. Orqa miya jaroxatlarida vrachgscha bўlgan bosqichma-bosqich yordam kўrsatish: -birlamchi bolam, qattiq zambilda sekin olib kirish, shokka qarshi tadbirlar, trasport immobilizasiyasi (shit, qattiq zambil, shinalar), siydikni chiqarish (katerizasiya, qov usti punksiyasi), qoqsholga qarshi anatoksin, PSS, boshlanich nevrologik statusni kўrsatgan holda birlamchi tibbiyot varaqasini tўldirish, yotgan holda trasportda (vertolyotda bilan yotan xolda kўrsatilgan joyga evakuasiya qilish), malakaviy yordam kўrsatish. Hayot kўrsatkichlari bўyicha tadbirlar: - tashqi qon ketishni tўxtatish, - shokka qarshi kompleks terapiya, (kўrikdan ўtkazish) bundan tashqari rentgen, rentgenokontrast metodi bilan, xirurgik jaroxatga ishlov berish, dekompressiya va stabillashtiruvchi operasiyalar, asoratlarini prafilaktikasi va davolash (yotoq yara, siydik infeksiyasi kontraktura). Pereferik nervlarni jaroxatlanishi. ochiq, yopiq qisman, tўliq. Jaroxatlar simptomatika: yelka chigali, bilak nervi, tirsak nervi, oraliq nervi, son va bolder nervi, ўtirich nervi. Evakuasiya bosqischlaridi kўrsatiladigan yordam: -vrachgacha va birinchi vranchgacha, aseptik bolam, qўl va oyoq imobilizasiyasi.
Malakaviy yordam: -jaroxatga birlamchi ishlov berganda nervni tikish, nerv jaroxatlanishi OMBda operasiya uchun kўrsatma bўlaolmaydi. Maxsuslashtirilgan yordam: jaroxatga kechki ishlov berganda ham nervni tikish, 3 haftadan kam bўlmagan muddatda immobilizasiya qilish, tiklovchi muolaja (shu jumladan fizioterapiya). Bўyin jaroxatlari ULU VATAN URUSHIda uchrash darajasi 0,5-1,5%
Klasifikasisiyasiya: -ochiq yopiq jaroxatlar, ўq dori, ўq qoldiI, suqulgan, kesilgan, chopilgan, kўr yara, teshib ўtgan, yalab ўtgan. Simptomatikasi: -qon ketishi qon tomir jaroxati oqibatida gematoma, yurak va nafas olish funksiyasini nerv jaroxatlanganda buzulishi, asfiksiya, qon yўqotish, afoniya, traxeya va xiqildoq jaroxatlanganda, teri osti emfizemasi. Yutishning buzulishi: -halqum va qizilўngach jaroxatlari sўlakni chiqishi Infeksion asoratlar kўpincha bўyinning kovak organlari jaroxatlarida vujudga keladi (bўyin absessi va flegmonasi, mediastenit, sepsis, aspirasion pnevmoniya).
Kechki asoratlar: -qizilўngach, traxeya, hiqildoq. Strukturasi: -qizilўngach oqmasi, fanasiyani turgun buzulishi. Bosqichli davolash: Vrachgacha bolgan yordam: -qonni vaqtincha tўxtatish ( bosib turuvchi bolam), tez evakuatsiyalar, yeb-ichish mumkin emas. Birinchi vrach yordami: -qonni vaqtincha tўxtatish, вsfiksiyani oldini olish, traxeostomiyalar, вntibiotiklar, qoqsholga qarshi anatoksin, PSS, kўrsatilgan joyga evakuatsiya qilish. Malakaviy yordam: -qon ketishini tўliq tўxtatish, kўrsatma bўyicha traxeostomiya, jarohatga ishlov berganda xalqumni jarohatini aniqlash yoki suv va ovakli tompanada, zond bilan oziqlantirish.
Ихтисослашган yordam: - asoratlarni davolash: pulsatsiyali gematoma, infeksion asoratlar. Nazariy qismida quyidagi savollar kўrib chiqiladi: -bosh va umurtqa poonasini jangovar jarohatlarini diagnostikasi va muolajasi haqida asosiy savollar.
Transport immobilizatsiyasi. Singan maydonni ўriqsizlantirish, singan joyni blokadasi, uni ўtkazish texnologiyasi. Ўq dori jarohatlari nisbatan kam sonly jarohatlar guruhiga kiradi. Har xil statistic hisobotlarga kўra barcha jarohatlarning 6-7 %ini tashkil etadi. Klassifikatsiyasi bўyicha ular quyidagilarga bўlinadi: ўq-dori va ўq bўlakli chuqurligi bўyicha botadigan va botmaydigan. Yaralar yalab ўtuvchi, segmentar va kўr yaralarga ajratiladi. Yaralar diagnostikasi mahalliy, umumiy va ўchoqli simptomlar asosiga qarab qўyiladi. Asosiy e’tiborni ўchoqli simptomlarga ajratish kerak.Jang maydonida birinchi yordam berish, yaralarni kўrinishini aniqlashtirish zarur. BТP da bemorlarni saralab, ularga bemorni og;irligiga qarab birinchi yordam kўrsatish, ba’zan kalla suyagiga kiruvchi yaralarda va umurtqa poonasida tezkor holatlar yuzaga keladi va bunda ўz navbatida zudlik bilan operatsiya qilish kerak. Qancha erta bўsa shuncha yaraga BHYo ўtkazish samarali bўladi va keying natijalar yaxshi bўladi. Boshni ўqotar qurollardan yaralanishidan tashqari yani yopiq shikastlanishlari, bosh chayqalishi, bosh miyaning lat yeyishiga ajratiladi, shikastlanishni yana bir kўrinishi bosh suyagi asosini sinishi. Ular oir travmalarda asosan balandlikdan yiqilishda kelib chiqadi va bular oir kўrinishdagi shikastlanishlarga kiradi. Umurtqa poonasi ўqotar quroldan zararlanishi statistikasi bўyicha barcha yaralanishlarni 1,5-2%ini tahkil qiladi. Yaralanishni keyingi bosqichini asoratlari: -orqa miyani yoki ot dumini, ўtkazuvchanligini tўliq buzilishi, ўtkazuvchanlikni buzilishi, buzilishlar.