Ўзбекистон республикаси ўрта махсу ва олий таълим вазирлиги

Kuymich-tizza mushakla-rining kontrakturasi ko’p kuzatiladi, bunga ikki boshli, yarmi payli, yarmi pardali son mushagining qisqarishi sabab bo’ladi. Bu patologayaningo’ziga xos simptomlari: bemor turgan

xolda qo’l panjalari uchini polga tekkiza olmaydi yoki oyogini uzatib polda o’tirganda qo’li oyoq, panjalariga etmaydi (289-rasm). Ba’zi vakuda ko’krakning kuyi qismida ko’zga ko’rinadigan kifoz hosil bo’ladi.

Patologik komatga olib keluvchi sinab o’gilgan kontrakturalar ko’pmi-ozmi xolatga, ba’zan ko’krak qafasi va korin bo’shliqidaga a’zolarning faoliyatiga ta’sir kiladi.

Patologik krmatni aniqlash uchun V.Dega tomonidan 31 test-savollartaklifqilingan. Bunda bemor to’g’risidagi umumiy ma’lumotdan (buyi, tana og’irligi va boshqalar) tashqari, maxsus tekshirish natijalari va ko’rinadigan o’zgarishlar (korinning katta-kichikligi, oyoq panjasi gumbazining yassilanishi va boshqalar) kirgan bo’lib, tekshirish funkstional (o’pkaning hayotiy sigimi va boshqalar) testlar bilan to’ldiriladi.

D a v o l a sh. Ortopedik davolashning maqsadi — «xushkomatlik x.issini» singdirishdir. Buning uchun

bola krmatini o’zgartirishga majbur kdyauvchi sabablarni yo’qrtish (ko’zoynak yordamida ko’rishni yaxshilash, burui x.alkumini sanastiya qilish va boshqalar) kerak Bo’g’imlar kontrakturasini to’g’rilashga, krmatni rostlovchi mushaklarni mustaxkamlashga qaratilgan davolovchi badantarbiya mashki katta ahamiyatga ega. Badantarbiya deformastiya maxkamlanguncha yoki to’liqbartaraf kdlinmagunicha muntazam ravishda (odatda 16-18 yoshgacha) davom ettiriladi. Suzish mashgulotlari tavsiya etiladi. Bunda bolaga o’z krmatining xolatini o’zi nazorat qilishi zarurliga uktiriladi.

SKOLIOZ

Skolioz (skolioz kasalligi) — umurtka pogonasining umurtka tanalarining majburiy aylanishi (rotastiyasi) bilan birga sodir bo’ladigan yon tomonga kiyshayishidir. Uningo’ziga xos xususiyati — bolaning yoshi va o’sishiga qarab zo’rayib borishidir.

Dispanserizastiya qilishda shifokorning oldida komatning nuqsoni bilan skoliozni farqlash muammosi turadi. Differen stial tashxis qo’yishda, eng avvalo, ko’zga ko’rnigan patologiyani bemorning o’zi yoki shifokor tomonidan bartaraf qilish va yotgan xolatda qilingan rentgenofammada umurtka pogonasi kiyshayishining yo’qligidir. XZKIKIY skolioz x.atto rivojlanishiningboshlangich bosqichida umurtka pogonasiga kuch ta’sirida va bemorning xolatiga bog’liq. bo’lmagan deformastiyasi bilan tavsiflanadi.

Egiologiyasi va patogeneziga ko’ra skoliozning kuyidagi: tug’ma (jumladan displastik), nevrogen, statik va idiopatik turlari farqlanadi.

Tug’ma skoliozning paydo bo’lishiga umurtka suyak skeletidagi o’zgarishlar natijasida rivojlangan deformastiya: kovurgalarning bir tomonlama sinostozi, ko’shimcha kovurga va yarim umurtka, khirrali ey o’simtalarining sinostozi, umurtka yoyi ildizlari nuksoni, bel-dumg’aza sohasining displaziyasi sabab bo’ladi.

Displastik skoliozning paydo bo’lishiga spondiloliz, umurtka yoyi ildizlarining bitmasligi, bir tomonlama sakralizastiya yoki lyumbalizastiya sabab bo’ladi. Tug’ma kelib chiqishining umumiyligi etiologik jixatdan bu ikki tushunchani tug’ma skoliozning bitta turiga birlashtiradi.

Nevrogen skolioz asosan poliomielit bilan ogrish natijasida paydo bo’ladi. Uning sababi orqa mushaklari va korin kiyshik mushaklari tomonidan muvozanatning buzilishidir. Shuningdek bundan tashqari, nevrogen skolioz guruxiga miopatiya, siringomieliya, neyrofibromatoz, spastik falajdan keyingi skoliozlar xam kiritiladi.

Statik skolioz aksariyat oyoq bo’g’imining shikastlanishi (ankiloz, son bo’g’imining tug’ma chiqishi va boshqalar) tufayli paydo bo’ladi va oyoqning kalta bo’lib qolishi natijasida umurtka poronasining turrun o’zgarishi sodir bo’ladi.

Idiopatik skolioz - eng ko’p tarqalgan bo’lib, kelib chiqishi xozirgacha noma’lum. Ayrim mualliflar raxitik skoliozni idiopatik skoliozga ko’shishadi. Lekin bir kator biokimyoviy jarayonlarning xususiyatlari idiopatik skoliozning asosida gormonal sabab borligini tan olishga imkon berdi. Ko’pchilik mualliflar esa bu turdagi skoliozda asab-mushak muvozanatining buzilishini e’tirof etib, kasallikning kelib chiqish sababi poliomielit yoki kandaydir neyrodistrofik (aynikra, mushak to’qimasida) jarayonda deb xisoblaydilar. Shuning uchun ba’zi ortopedlarning idiopatik skoliozni displastik va tusha skoliozlar bo’limiga kiritishga moyilliklari tushunarlidir.

Skoliozlar oilaviy (irsiy) va raxit tufayli paydo bo’lgan skoliozlarga bo’linadi.

Xozirgi vaktda M.V.Volkov, E.KNikiforova va AF.Kaptelinlar tomonidan taklif etilgan tasnif eng ma’kul tasnifdir. Ular skolioz bilan ogrigan xamma bemorlarni ikki guruxga: tuta va orttirilgan guruxlarga bo’ladilar. Tug’ma skoliozlarga umurtka rivojlanishining tug’ma anomaliyasi, bel-dumg’aza qismining displaziyasi, oilaviy skolioz va boshqalar, orttirilgan skoliozlarga esa raxitdan, falajdan keyingi statik va idiopatik skoliozlar kiradi deb xisoblaydilar.

T a sh x i s. Skoliozni aniqlash rivojlanishining erta bosqichlarida juda muximdir, chunki o’z vaktida boshlangan davo kiyshayishning oldini oladi. Anamnez yig’ilganda patologiyaning irsiyligi ektimolligini aniqlash kerak Umurtka deformastiyasi kaysi yoshda paykalganligi, kanday rivojlanganligini bilish mux.imdir.

Umurtka pogonasi deformastiyaga uchraganiga shubxa bo’lgan bolalar tikturgan, yotgan va o’tirgan x,olatlarda tekshiriladi. Ektimol tug’ilgan deformastiyalarni aniq.lash uchun mo’ljal suyaklarga: hamma umurtkalarning qirrali o’simtalari, kurakning pastki burchagi (qirrasi), kurakning yuqori kdrralari, yonbosh suyagi qirrasi, o’mrov, to’shning bo’yinturux. chukurchasiga rangli belgi ko’yib chiqiladi.

O’tirgan xolatda chanoqkiyshikligining bor yoki yo’qdigi aniqlanadi: umurtka pogonasi bel lordozining darajasi, tananing yon tomonga orishi va umurtka pogonasining yon tomonga kiyshayishi o’lchanadi.

Tik turgan xolatda qirrali o’simtalarning joylashishi bax.olanadi. Umurtka pogonasining yon tomonga kiyshayishini aniqlash uchun VII bo’yin umurtkasi kirrali o’simtasining uchi sohasidagi teri ustiga uchiga tosh bog’langan ip leykoplaster yopishtirib ko’yiladi. Umurtkalar kirrali o’simtalarining bir tomonga kiyshayish darajasi, tosh bog’langan ipda santimetr bilan o’lchanadi. Agar skolioz bo’lsa, bir tomondagi elka soxasi ikkinchi tomondagidan baland turadi. Buni kuraklar va o’mrov suyaklarining joylashish sathidan bilsa bo’ladi. Kiyshayishning botik tomonidagi kurak burtik tomondagi kurakka nisbatan kdorali o’simtalarga yakin joylashgan bo’ladi. VII bo’yin umurtkdsi qirrali o’simtasi uchidan kurakning burchagigacha bo’lgan masofa bo’rtib turgan tomonda botik tomoniga nisbatan kam bo’ladi. Oldingi tomondan kdralganda to’sh suyagi xanjarsimon o’simtasining xolati va oldingi qovurg’a bukurligining bor-yo’qdigi aniqdaniladi.

Tik turgan xolda, shuningdek oyoqlarning uzunligi, chanok-son, panja, tizza, bo’g’imlarining kontrakturasining bor-yo’qdigi aniq,-lanadi, lordozning o’zgarishi o’rganiladi, umurtkaning bel soxasi-dagi xarakaktchanlik darajasi aniqlanadi. Deformastiyaning bar-karorlik darajasini aniqlash uchun bemorni boshidan ushlab ko’tarib ko’riladi.

Bemor orqasi bilan yotgan h,olatda krrin mushagining funkstional dolati, funkstiyasi, krringa yotgan holatda kiyshayish yoylarining birlamchi va kompensatorligi aniqlanadi.

Rentgen surati, albatta, yotgan va turgan holatda 2 ta ko’rinishda olinadi.

Skolioz kasalligining og’irligi o’zgarish darajasiga karab tavsiflanadi. Shu bilan birga, ba’zi ortopedlar buni klinik ko’rinishi va kiyshayishining og’ir-engilligiga karab, boshqalari esa rentgen suratlariga asoslanib, kiyshayish burchagi kattaligiga ko’ra darajani aniqlashadi.

Mustakdl Davlatlar xamdo’stligida skoliozning V.D.Chaklin taklif kalgantasnifidan foydalanadilar. Bunda: 1darajali skoli­oz — rentgen suratida yon tomonga 10° gacha ogish va torsiya (qovurg’aning o’z o’ki atrofida aylanishi) ning boshlanishi bilan (290-rasm, a) tavsiflanadi; II darajali skolioz — ogish 11-25° gacha torsiya kompensator yoyining mavjudligi bilan namoyon bo’ladi.

Klinik jixatdan umurtkalarning torsiyasi natijasida xosil bo’lgan mushakli bolish, qovurg’adagi katta bo’lmagan bukurlikka (290-rasm, b) xosdir; III darajali skolioz- 25-40° atrofida yon tomonga ogish va katta kovurga bukurligi mavjud bo’lgan, ancha yaqqol ko’rinadigan deformastiya va katta bukurlik Rentgen suratida kiyshayishning cho’kkisida ponasimon umurtka aniqlanadi (290-rasm, v); IV darajali skolioz — umurtka pogonasi ko’krak qismi kifoskoliozi, yakkol ko’rinuvchi qovurg’a bukurligi, chanoq deformastiyasi, tana ogishi balan tavsiflanuvchi tananing ko’pol deformastiyasi. Asosiy kiyshayish burchagi 41-90° (290-rasm, g).

Kiyshayish burchagini aniqlashning juda ko’p usullari mavjud bo’lib, ular orasida Kobb usuli ko’prok qo’llaniladi. Bu usul kiyshayish yoyi so’ngga umurtkalari tomonidan tashkil topgan burchakni aniqlashga asoslangan. To’g’ri proekstiyadagi rentgen suratidan neytral (yoki betaraf) umurtkalar asosidan umurtkalararo bo’shliq. (yoki tirkish) ga parallel qilib ikkita chyuiko’tkaziladi. O’tkazilgan chiziklarga perpendikulyar tushiriladi. Perpendikulyarlar orasida hosil bo’lgan burchak umurtka pogonasining kiyshayish darajasini tashkil kiladi.

Tug’ma skolioz bilan tug’ilgan bolalarda nafas olish a’zolari va yurakkrntomir sistemalarida o’zgarishlar bo’ladi. Agar skolioz ko’krak qismida bo’lsa, deformastiyaga uchragan umurtkalar o’ziga birikkan qovurg’alarni ilashtirishi natijasida kovurkalar bukuri rivojlanib, ko’krak kafasi deformastiyasi kelib chikadi.

Skoliozni davolashda ortopedlarning e’tibori asosiy kiyshayishni aniqlashga va uni to’g’rilashga karatilgan bo’lishi kerak

Skolioz uzoq, vakt davolanmasa, mustahkamlanib, barqaror-lashaveradi.

Deformastiyaning barkarorligini aniqlashning eng sodda usullari kuyidagilardir: 1) kirrali o’simtalarni belgilab chiqib, so’ngra bemorni har tomonga (chap va o’ngga) kiyshaytirish (yoki egish); 2) kalladan tortib umurtkani cho’zish; 3) bemorni yonboshga (botik tomoniga) yotkizish; 4) qo’l bilan bo’rtib chikkan tomonni bosish; 5) rentgen suratini olish: a) yotgan va tikturgan xolatlarda olingan suratlarni solishtirish; b) o’tirgan va tikturgan, shuningdek egilgan \oldagi suratlarni solishtirish.

Bunda: a — bemor yotgan xolatda olingan rentgen suratidagi kiyshayish yoyining kattaligi; a₁ — bemor tik turgan xolatdagi o’sha burchak

A.I.Kazmin usuli bo’yicha deformastiya barkarorligi indeksini Xisoblash nisbatan ancha qo’lay. U yotgan va tikturgan xolatda olingan rentgen suratidan kuyidagi tenglama bo’yicha x,isoblanadi:

Barkarorlik indeksi 1 dan (deformastiya to’liqmustaxkamlangan) go 0 (kiyshiklik mutlak xarakatchan) gacha o’zgarib turadi. Odatda, indeks 0,3 dan 1,0 gacha o’zgarishi mumkin.

Skoliozda deformastiyaning kuchayishi bemorning yoshiga, kiyshayishning darajasi va turiga, shuningdek etiologiya siga xam bog’liq,. Deformastiyaning kuchayishi odatda bolaning juda tez o’sish davriga to’g’ri kelib, o’sish to’xtashi bilan tugaydi. Lekin bu xolat poliomielitdan keyin paydo bo’lgan skoliozga taallukdi emas, chunki bu xolatlarda u o’sish to’xtagandan keyin ham rivojlanishi mumkin. Demak bola kancha erta kasal bo’lsa, deformastiyaning kuchayish xavfi shuncha ko’p, kancha kech ogrigan bo’lsa, skoliozning rivojlanishiga sharoit shuncha kam bo’ladi. Skoliozning rivojlanishi bola o’sishi bilan kuchayib borib, eng yuqori cho’kkmsi balogatga etish davriga: kmzlarda 11-13 yoshga, o’gil bolalarda 14-16 yoshga to’g’ri keladi. Shu vaktdan boshlab rivojlanish darajasi asta-sekin kamayib borib, o’sish davrining oxirida (17-20 yoshlarda) tugaydi.

Bola o’sishining to’xtashini yonbosh suyagi kanotining (Risser zonasining) suyaklanish testiga ko’ra kuzatish mumkin, yonbosh suyagi bilan o’sish zonasining («o’rok»ning) to’liqbirikib ketishi o’sishning to’xtaganligidan dalolat beradi.

Elektromiografik tekshirish yoki mushaklarning xronaksimetriyasi mushak sistemasining xolatini aniqlash imkonini beradi. Neyrogen turdagi skoliozlarda bu juda muximdir.

Ko’pchilik mualliflar siydik va konning biokimyoviy ko’rsatkichlariga ko’p ahamiyat berishadi. Chunki ular kandaydir darajada skolioz kelib chiqishining sabablarini, ba’zan esa skoliozda bo’ladigan chukur o’zgarishlar (aminokislotalar va mukopolisaxaridlar almashinuvining buzilishi) va boshqalarni aniqlashga yordam beradi.

Kasallikning oldini olish va davolash. Skolioz rivojlanishining imkoniyatini xisobga olib va uning taxminan paydo bo’lish vaktini bilib, ko’pchilik xollarda esa uning kelgusida qanday kechishini bilgan xolda kasallikning oldini olish choralariga katta ahamiyat berish kerak

Bola 3 yoshga to’lgunga kadar uni to’g’ri ovkatlantirish, ochiq xavoda bo’lishi, uxlash gigienasi, bolani chiniktirish ex.timol tutilgan raxitning oldini olishda katta ahamiyatga ega. Jarayon rivojlanishga moyil bo’lsa, tana mushaklarini silash, vanna, gipsli yotokda yotish tavsiya etiladi.Maktabgacha yoshdagi bolalarning yotok o’rni ularning bo’yiga to’g’ri kelishi kerak Bola qattiq tushakda boshiga kichkina yostik ko’ygan xolda uxlashi va bola yonboshi bilan yotganida kiyshayish yoyi ostiga bolishcha qo’yish kerak Maktab o’kuvchilariga jiddiy e’tibor berish kerak Chunki 7-9 va 12-14 yoshda skoliozning eng kuchli rivojlanish davri kuzatiladi. Agar kasallik kuchaymasa, ambulatoriyada davolash mumkin. Vakti-vakti bilan davolovchi badantarbiya mashki bilan (umurtka pogonasining boylam apparatini cho’zuvchi mashkdar mumkin emas) shugullanish kerak Sport bilan shugullanish foydali: changida yurish, basketbol va voleybol, suzish tavsiya etiladi. Maktablarda korrekstiyalovchi gimnastika bilan shugullanuvchi maxsus guruxlar tashkil qilish kerak Mashgulotlar krrniga, orqasiga yotgan, emaklagan xolda, tayok bilan bajariladigan mashkdar bilan birgalikda olib boriladi.

So’nggi 20 yil ichida dunyoning ko’p mamlakatlarida, shuningdek Mustakil Davlatlar xamdo’stligida skolioz kasalligi bilan ogrigan bolalar uchun maxsus maktab-internatlar tashkil qilinayapti. Bu maktablarda mashgulotlar bolalar biron jism bilan krringa yotgan xolda olib boriladi; tanaffus vaktida gimnastika mashklarini bajarishadi, kechasi gipsli yotoklarda uxlashadi.

Konservativ davolash. Skolioz kasalligini konservativ usul bilan davolashning maqsadi: kompensator kiyshayishni xosil qilish va dastlabki kiyshayishni tuzatish (redressastiya qilish) dir. Konservativ davolash usullari skolioz deformastiyasining katta-kichikligiga va barkarorligiga, mustaxkamligiga bog’liq..

Xaetining dastlabki 3 yoshida skoliozni davolashning asosiy usuli bolani to’g’ri yotkizishdan, gipsli yotokda tanasini korrekstiya xolatida max.kamlashdan iborat. Xaetining dastlabki oylarida doimo faqat shunday yotokda, kattarok bo’lganda faqat uxlagan vaqtida yotadi. Yosh bolalardagi skoliozning natijasi, odatda, yaxshi bo’ladi.

1-11 darajali skoliozda kasallikning oldini olish uchun ish joyini to’g’ri tashkil qilib, bola xayotida bo’lishi mumkin bo’lgan nokulay omillarni yo’q,otish kerak Stol va stullarning balandligi bolaning bo’yiga moe kelishi, yoruglik optimal bo’lishi kerak Bolalar qattiq, tekis erda yotishi kerak (matrastning tagiga fanerli taxta ko’yiladi). Sport mashgulotlaridan xarakatchan o’yinlar, kishda changida yurish, umurtkaning rotastion (buralish) xarakatlari bo’lmagan usulda suzish tavsiya etiladi.

Umurtka pogonasini cho’zishga mo’ljallangan, ilgari qo’llanilgan funkstional davolash (davolovchi badantarbiya mashki) skoliozning o’sishini 2 marta zo’raytiradi.

Dinamik kuzatuvda skoliozning zo’rayishi sezilsa, bolani davolash o’kitish bilan birga olib boriladigan maxsus maktab-internatga yuborish kerak Bu maktablarda muolajalar kun davomida olib boriladi: bolalar maxsus yogoch yotoklarda yotib o’kishadi; badantarbiya mashki ko’p vaktni egallaydi. Shu bilan birga, xrvuzda cho’miladilar. Egiluvchi ortopedik korset (291-rasm), korrekstiyalovchi gipsli yotokdan foydalaniladi.

Ortopedik korsetlarning afzalligi shundaki, kasal korrekstiya kdpingan xalda korsetda bemalol yura oladi. Bolalar korsetni faqat

kechasi echadilar va detorsion yostikcha ko’yilgan gipsli yotokda uxlaydilar.

Fizioterapevtik davolardan tashqari, sanatoriy va kurortlarda davolanish x,am katta ahamiyatga ega.

So’nggi yillarda kiyshayishning bo’rtib chikkdn tomovddagi kuchsiz mushaklarning tonusini tiklash uchun kkchik mikdordagi impulsli toklardan foydalanish tavsiya etilyapti.

Konservativ ortopedik davolash (davolovchi badantarbiya, silash), fizioterapiya, sanatoriy-kurortda davolanish, shuningdek rastional ovkatlanish, medikamentoz terapiya ko’p lollarda, ayniksa, kasallikning boshlangich davrida yaxshi natija beradi.

Jarrohlik yo’li bilan davolash. Skoliozni jarrdaushk yo’li bilan davolashga II darajali zo’rayishda skoliozning uzoq, vakt konservativ davolashning muvaffakiyatsiz-ligi turtki bo’ladi. III va IV darajali skoliozlarda va kifoskoliozlarda umurtkani korrekstiya qilish va jarrohlik yo’li bilan mahamlash talab qilinadi.

Davolashning juda ko’p usullari taklif qilinganligiga qaramay, jarroxlik xar doim x,am kutilgan natijani beravermaydi. Skoliozni davolashda kuyidagi jarro?ushk usullari qo’llaniladi: umurtstaning pay-boylam apparatidagi jarrohlik ~ orqa qirrali o’simtalararo ustki va oralik boylamlarni, umurtkalararo bo’g’imlarning kapsulalarini kesish; disklardagi jarroxlik — disklarni deformastiya cho’kkisida diskotomiya, enukleastiya qilish; umurtsta tanalaridagi jarroxlik — Kazmin usuli bo’yicha panasimon rezekstiya qilish, epifizeodez.

Jarro)u1ikning bu 3 turi umurtka pogonasini orqa tomondan suyakli plastik mustahkamlash — metall konstrukstiyalar (Kazmin, Xarrington distraktori, Rodnyanskiyning plastinkasimon o’zini-o’zi to’krilovchi fiksatori) dan foydalangan x,olda to’g’rilash operastiyalari bilan birga olib boriladi.

Kobirga bukuri mavjud bo’lganda juda bo’rtib chikkan kovurgalar rezekstiya yoki torakoplastika qilinadi.

Kasallik etiologiyasini xmsobga olib, sanab o’tilgan usullarning ayrim komponentlarini o’z ichiga oluvchi jarro)u1ikning murakkab usullari qo’llaniladi.

Bolalar ortopediyasidan so’ng ular o’sish davri tugaguncha kompleks davolanishlari kerak.