Zbekiston respublikasi raqamli texnologiyalari vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi

2.2 Nikel-sink ferritlari
Katta kation radiusiga ega bo'lishiga qaramay, Zn²⁺ B saytlaridan kichikroq bo'lgan A saytlarini afzal ko'radi. Temir ionlari A yoki B joylarini afzal ko'rmaydi. Shuning uchun sinkferrit ZnFe₂O₄ oddiy shpinel hisoblanadi. Bundan farqli o'laroq, ikki valentli nikel B joylarini egallashga kuchli moyillikni ko'rsatadi. Bu shuni anglatadiki, nikel ferrit, NiFe₂O₄teskari shpinel bo'lishga intiladi. Ni-Zn qattiq eritmalari (sinterlash haroratidan sekin sovutish bilan qattiq holat reaktsiyasi bilan tayyorlanganda) shuning uchun Zn ga nisbatan normal bo'lgan va Ni uchun teskari bo'lgan kation taqsimotini namoyish etadi. Bu shuni anglatadiki, Zn A joylarini egallaydi (temir ionlari A joylarini "to'ldirishni" yakunlaydi), nikel va qolgan temir kationlari esa B joylarini taqsimlaydi:
(Zn_xFe_1-x) [In_1-x Fe_1+x]
Hujayra parametri, 2.3a-rasm, tarkib bilan chiziqli bog'liqlikni ko'rsatadix. Zn beri²⁺ kichik A joylarini egallagan nisbatan katta kation bo'lib, hujayra parametri Zn tarkibi bilan ortadi. Kyuri harorati sink kontsentratsiyasi bilan kuchli pasayish ko'rsatadi. Uchunx= 1, sink ferrit (ZnFe₂O₄) 9 K Néel harorati bilan antiferromagnit harakatni namoyon qiladi. Hujayra parametrlarining o'sishi juda chiziqli bo'lsa-da, kamayishi.T_C tezroq bo'ladi. Bu haqiqatni eslash orqali tushunish mumkinki, Zn miqdori ortib borishi bilan birlik hujayraning kengayishi (shuning uchun, kationlar bir-biridan uzoqlashadi) bilan bir qatorda suyultirish effekti ham mavjud, chunki Zn kationlari diamagnitdir. Shu bilan birga, magnit tuzilishda ham o'zgarishlar mavjud, chunki Zn juda yuqori bo'lganida, ferrit ferrimagnitdan (yuqori) o'zgaradi.T_C = 858 K uchunx= 0), juda past Néel harorati bilan antiferromagnit tuzilishga. Ushbu natija quyida qisqacha muhokama qilinadi.

Hujayra parametrining o'zgarishi (a) va Kyuri o'tishi (b), ikkalasi ham Zn tarkibiga bog'liq.x

Ferritlardagi ferrimagnit tartib o'ta almashinadigan o'zaro ta'sirlarning natijasidir. O'tish metallarining 3 o'lchamli juftlanmagan spinlari sxematik ko'rsatilgandek, anionlar orqali sodir bo'ladigan antiparallel joylashuvni ko'rsatadi. Bu o'zaro ta'sir orqali amalga oshiriladi

Radio va telefon texnikasida qo'llaniladigan "chang yadrolari" bilan tanish bo'lganlarga shuni ta'kidlash kerakki, ferritning izolyatsion xususiyatlari o'ziga xosdir va ba'zi bir alohida izolyatsion materialning to'siqlari mavjudligidan kelib chiqmaydi; ferrit tosh tuzi bloki kabi haqiqiy izolyatordir.

Temir oksidining boshqa oksidlar bilan kimyoviy birikmalarining mavjudligi kamida 1860 yildan beri ma'lum bo'lib, ularning ferromagnit xususiyatlari 1887 yilda aniqlangan. Mumkin bo'lgan birikmalarning hayratlanarli xilma-xilligi tufayli ularni jiddiy tekshirish 1920-yillarga qadar deyarli imkonsiz edi. X-nurlari diffraktsiyasi kristall shakllarini aniqlash usuli sifatida mavjud bo'lganda. Bu ularni tasniflash va materiallarning takrorlanishini tekshirish imkonini berdi. Bu ferritlar odatda aniq kristalli materiallar sifatida mavjud degani emas; odatda ular daqiqalar massasidir
Yadro atrofida elektron(zaryadlangan zarracha) orbital moment impulsi (harakat miqdori momenti) ni hosil qiladi, bunda natijaviy moment impulsi. Elektron o’zining xususiy harakat miqdor momentiya’ni spin (S) ga ega. Impulsning to’liq moment J=LS ga teng. Ferritlarning asosiy boshqarib bo’ladigan parametrlariga: boshlang’ich va maksilmal magnit singdiruvchanlik, magnitlanuvchanlik to’yinish va qoldiq induksiya, koersitiv kuch va gisteresiz halqasi kiradi. Magnit xossalari va qo’llanilish sohasiga qarab ferritlarni quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin:

• 
  yumshoq magnitlar
  
• 
  qattiq magnitlar
  
• 
  giterezis halqasi tekis burchakli ferritlar
  
• 
  O’YuCh (o’ta yuqori chastotali) - texnika uchun qo’llaniladigan ferritlar
  

Ferroshpinellar, ferrogranat va pervoksit strukturali ferritlar yumshoq magnitlarga, geksaferritlar esa qattiq magnitlarga kiradi.
Ferritlar yarimo’tkazgichlar bo’lib, metallardan tayyorlangan ferromagnitlarga nisbatan nisbiy elektr qarshiligi million va undan ko’p marta katta. O’zgaruvchan magnit maydonda ishlashda ham ferritlarda uyurmalinuqtalar amalda hosil bo’lmaydi.Shuning uchun ham ferritlarni yuzlab megagers chastotalarda, metallardan tayyorlanganlarini esa o’nlab kilogerslarda ishlatish mumkin. Hozirgi vaqtda oddiy ferritlar juda kam ishlatilb, asosan aralash ferritlar ishlatiladi. Juda keng miqyosda yumshoq magnitlar, qattiq magnitli ferritlar, to’g’ri burchakli gisterezis halqali, O’YuCh texnikasi uchun qo’llaniladigan ferritlar va magnitostriksiyasi katta konstantali ferritlar qo’llaniladi.
Ferritlarni tayyorlashda boshlang’ich moddalar sifatida metal oksidlari, tuzlari va gidroksidlari xizmat qiladi. Shuning uchun ferritlarni tayyorlashda keramika texnologiyasidan foydalaniladi. Bu usul qadimdan ma’lum bo’lganligi bilan, nazariy asoslar yordamida texnik jihatdan yuqori sifatli ferritlar olish qiyin bo’lmoqda. Ferritlar texnologiyasining asosiy maqsadi ma’lum magnit va elektr xossali material olishdir. Sanoatda asosan uchta usuldan foydalaniladi: a) tuz va oksidlar kukunlari mexanik aralashmasi sintezi; b) qattiq tuzlarni termik parchalash; c) karbonat, gidrokarbonat va oksalatlarni birgalikda cho’ktirish.
Amalda keng miqyosda birinchi usul qo’llaniladi. Bu texnologiya bo’yicha ferritlarni tayorlash boshlang’ich moddalari sifatida kimyoviy formulaga mos keladigan metal oksidlari nisbati hisoblanadi.
Xomashyoga juda katta talablar qo’yiladi, chunki ferritlar tarkibidagi qo’shimchalar juda sezilarli darajada ta’sir qiladi. Ba’zi tadqiqotchilar fikricha qo’shimchalar miqdori massa jihatidan 0,01…0,05 %dan oshmasligi lozim[26]. Qimmatligi va qo’llanilishi qiyinligi sababli bunday toza xomashyoni zavodlar miqyosida qo’llash qiyin kechadi. Shuning uchun sanoatda ishlatiladigan xomashyodan sifati past mahsulot olinadi. Texnologiya uchun xomashyoning fizik- kimyoviy xossalari, ya’ni kristall panjaraning defektligi, zarrachalar sathi holati va hokazolar muhim ahamiyatga ega. Ferritlar ishlab chiqarishda asosiy xomashyo sifatida temir oksidi ishlatiladi, bunda ferritlar tarkibida uning miqdori 60 % dan 90% gacha bo’ladi. Shuning uchun eng ko’p qo’shimchalar temirli xomashyo bilan kirib qoladi. Kerak bo’ladigan qo’shimchalarsiz toza temir oksidi olish uchun qo’shimchalari ma’lum miqdorda bo’lgan xomashyo, ma’lum dispersli kukun, temir oksidining kristal panjara modifikatsiyasi nisbatlari va hokazo olinadi.
Keramik ferritlar kristal fazasi asosi temir oksidi va boshqa oksidlar hisoblanadi. Ferritlarning asosiy xossalari nafaqat ularning kimyoviy tarkibi va birikmalar strukturasi, balki olish texnologiyasi jarayonida beriladigan jism shakli mikrostrukturasiga ham bog’liq.
Magnitlar sanoatda juda jadal suratlarda kirib bormoqda magnitlar ikki turi mavjud bo’lib, magnitlar - bu boshqa metallarga tegmasdan jalb qiladigan yoki qaytaradigan maydon hosil qiluvchi materiallar xisoblanadi. Tabiiy magnitlar miloddan avvalgi 500 yildan kam bo'lmagan vaqtdan beri ishlatilgan va o'rganilgan 80-yillardayoq sun'iy magnitlarning yangi sinflari ishlab chiqilgan. Magnitlar oziq- ovqat ro'yxatini yopishtirishdan tortib muzlatgichgacha, elektr energiyasini ishlab chiqarish, Maglev poezdlarini ishlatish, elektromabilarda, akseal va radial, generorlarda, dironlarda va medidsinada ishlatilmoqda, Doimiy magnitlar eng ko’p tarqalgan turidir. Chunki magnitlanganidan so'ng, ular hech bo'lmaganda ma'lum darajada magnitlangan bo'lib qoladi, garchi ba'zi doimiy magnitlarga yuqori harorat ta'sir qiladi. Ba'zi doimiy magnitlar ma'lum bir haroratda kuchini yo'qotadi va oxir- oqibat haddan tashqari haroratda demagnetizatsiya qilinadi.
Doimiy magnitlar to'rtta materialdan foydalaniladi. Keramika yoki ferrit, alniko, neodimiyum temir (NdFeB) va samarium kobalt (SmCo). Magnetlar turiga ko'ra, alniko neodymium (NdFeB) magnitlar mavjud bo'lgan doimiy magnitlarning eng mashhur turi xisoblanib, bu turdagi magnitlar shamol turbinasidagi generatorlarda va dronlarda assiy qismi sifatida foydalaniladi.
Alnico magnit tayorlanishi, ular alyuminiy, nikel va kobalt birikmasi asosida tayorlangani sababli shunday nomlangan, bu turdagi magnitlar birinchi bo'lib 1940- yillarda ishlab chiqarish boshlangan. Ushbu turdagi magnit boshqa magnitlar bilan yon-mayon qo’yish orqali osongina magnitlanish kuzatiladi, Bu turdagi magnit boshqa barcha doimiy magnitlarga qaraganda yuqori haroratga chidamli xisoblanadi. Maqolalarni taxlil qilish natijasida Neodimiyum magnit turi o’zida uzoq vat o’ziga metalni torta olishi mustahkamligi sanoatda keng qo’llanilishga olib kelgan, bur turdagi magnitlar 1970-1980 yil oralig’ida yaratilgan tarkibi kobalt va temir qo’shimchasidan iborat.
Magnit metallardagi aylanish dinamikasi har doim ham nazariy, ham eksperimental nuqtai nazardan katta qiziqish uyg'otgan, chunki magnit maydonlar orqali muhitning magnitlanishini manipulyatsiya qilish zarurati tobora ortib bormoqda. Ular orasida Co₂ FeAl (CFA) asosan oʻrganilgan, chunki u yuqori, Kyuri haroratida magnit maydon to’yinish nuqtasiga erishi mumkinligi adabiyotlarda aytib o’tilgan. Odatda metal magnit va materiallari quvat zichligi yuqori xisoblanadi. Magnit-rezonans tomografiyada foydalanish mumkin bo'lgan ajoyib superparamagnetizm xususiyatlariga ega. Superparamagnit NPlarning magnit xossalari ilovalarda yaxshi nazorat qilinishi mumkin, chunki ular tashqi magnit
maydonga kuchli javob beradi. Fe₃O₄ lar superparamagnit biomos keluvchi va MRI, elektron mikroskoplarda foydalaniladi. Nanosferalar va nanoprizmalar asosida monokristallar hosil qilinadi. Markazlashtirilgan kubik (fcc) struktura va ikki xil morfologiyaga ega (nanosferalar va nanoprizmalar) Fe ₃ O ₄ nanozarrachalari (NPs) oson bir bosqichli usul bilan sintez qilindi. Sintezlangan Fe ₃ O ₄ nanosferalar va nanoprizmalar monokristalli va magnit maydonda ajraladigan bo'lgan. Dibenzil efirga turli hajm nisbatlarida tayyorlanadi magnitning o'lchamlari 5 dan 21 nm gacha bo'lgan sintezdagi OAm miqdori Fe₃O ₄ morfologiyasini sezilarli darajada nazorat qilishi mumkin kristallangan yuzalarga ega bo'lgan panjara tuzilmalari turli sirt faol moddalar va erituvchilar nisbati shartlariga mos keladi. Sintetik Fe₃O₄ magnit shakli qanday bo'lishidan qat'i nazar, monokristalli edi.
Aylana harakatlanish natijasida halqalarda yulduzcha diffraktsiya nuqtalaridan tashkil topishi bir qator konsentrik doiralar kuzatiladi. Har bir nuqta monokristaldagi atomlarning bitta orientatsion tartibini ifodalaydi. Dog'lar nanoprizmalar yo'nalishining umumiy aylanish tendentsiyalari bo'yicha aylanalarga to'planadi. Bunday monokristallarni nozik va nazorat qilish qiyin bo'lib qolmoqda, ammo nanokompozitlarning yangi integratsiyalashgan xususiyatlari qiziqarli natijalar berishi kutilmoqda. Ferritlar ishlab chiqarishda gidravlik, richagli, ekstsentrik va boshqa presslardan foydalaniladi. Mahsulot turi va uning massasiga qarab presslash bosimi o’zgaradi (10 dan 300MPa gacha). Press-formada bir tomonlama presslashda bosim notekis taqsimlanishi tufayli bir jinsli bo’lmagan yarimmahsulot hosil bo’lib, tayyorlanadigan qismlar o’lchamini qisqartirib qo’yadi. Universal va bu kamchiliklarni oldini oladigan usulga gidrostatik (izostatik) presslash usuli kiradi. Bu usulda bosim suyuqlik orqali rezina qobiqli press-kukunga beriladi.Bunday usul bilan mayin devorlili murakkab shakllar olinadi.
Yuqori haroratli kuydirish jarayonida ferritlarning ishlatilish sohasini aniqlaydigan mikrostruktura hosil bo’ladi. To’g’riburchakli gisterezis halqali ferritlar uchun bunday xossalarga koersetiv kuch, tog’riburchaklilik va kvadrat koeffisiyenti, to’yinish magnitlanuvchanlik vaqti va boshqalar xosdir. Kichik donador ferritlar katta donador ferritlarga nisbatan tezroq ta’sir etuvchi ya’ni to’yinish magnitlanuvchanlik vaqti kichik bo’ladi. Donadorlik kattalashishi bilan koersitiv kuch pasayadi, lekin to’yinish magnitlanuvchanlik vaqti oshadi. Mikrostruktura har xil donador bo’lsa, uning gisterezis halqasi tekisburchakligi buziladi. Aylana halqali gisterezisga ega bo’lgan yumshoq magnitli ferritlar (yuqori singdiruvchan ferritlar)magnitxossalariga g’ovaklik, donalar o’lchami, donalar har xilligi katta ta’sir ko’rsatadi. G’ovaklik domen chegaralarining harakatlanishiga xalaqit beradi, natijada koersetiv kuch oshib ketadi. Masalan, Mn-Zn li ferritning tuzlar va oksidlar mexanik aralashtirish usulida,yuqori haroratda (1150…100 ) ikkilamchi qaytakristallash yo’li bilan yirik donalar olinadi, bunda donalar ichida g’ovaklilik oshadi.
XULOSA
Xulosa sifatida shuni aytishimiz mumkinki, ferritlar murakkab materiallardir: ular murakkab magnit tuzilmalarga va murakkab magnit xususiyatlarga ega kristalli murakkablikni taklif qiladi. Biroq, murakkablik har doim boy bilim manbai bo'lishi mumkin. Ma'lum bo'lgan ferromagnit rezonans usullariga qo'shimcha ravishda, ferritlarning mikroto'lqinli reaktsiyasini o'rganish, xususan, rezonanssiz yutilishga asoslangan ikkita yangi tadqiqot usullarini qo'llash orqali ba'zi muhim qadamlarni bajarish mumkin: past maydon va magnit modulyatsiyalangan mikroto'lqinli absorbsiya, bu asl tushunchani beradi. ushbu materiallarga.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1.Вольман В.И., Пименов Ю.В, Техническая электродинамика, - М: Радио и Связь, 2002 г, (первое издание - 1971 гд

2. Electromagnetic waves — VITALIY ZHURBENKO, 2011
3. Витевский В. И., Павловская Э. А. Электромагнитные волны в технике связи, - М: Радио и связь, 1995-125с.
4. Фальковский О.И, Техническая электродинамика, - М.; Связь, 1978.
5. Илхом Исматович Рахматов, Раъно Мехриевна Саидова. Активизация мышления учащихся при обучении школьному курсу физики