O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI QURILISH VAZIRLIGI
TOSHKENT ARXITEKTURA QURILISH INSTITUTI
MUHANDISLIK QURILISH INFRASTRUKTURASI FAKULЬTETI
“Geodeziya va kadastr” kafedrasi
“Himoyaga ruxsat etildi”
MQIF dekani
dots. S.M. Narbaev
“____”________2018 y.
5311500 – “Geodeziya, kartografiya va kadastr” yo‘nalishi bo‘yicha bakalavr
darajasini olish uchun bajarilgan diplom loyihasi
TUSHUNTIRISH XATI
Diplom loyihasining mavzusi: “O’zbekiston Respublikasi hududida ekalogiya va
atrof muhitni muhofaza qilishni monitoring qilish maqsadida maxsus
geoma’lumotlar bazasini yaratish.”
Tushuntirish xati - bet
Chizmalar slayd shaklida
taqdim etiladi.
Loyiha muallifi 43b-14 GKK
Musulmonov Anvar Ro’ziboy o’g’li __________
Loyiha rahbari:
katta o‘qituvchi Avezboev O.S.___________
“G va K” kafedrasi “____”_____2018 y. №___bayonnomasi
bilan “himoyaga tavsiya etilgan”
kaf. mudiri _____________M.B.Xamidova
Toshkent 2018 y.
TOSHKENT ARXITEKTURA QURILISH INSTITUTI
MUXANDISLIK QURILISH INFRASTRUKTURASI FAKULTETI
“Geodeziya va kadastr ” kafedrasi
Yo‘nalish: 5311500- “Geodeziya, kartografiya va kadastr”
“TASDIQLAYMAN”
Kafedra mudiri ________
“___”__________20__ yil.
DIPLOM LOYIHASI BO‘YICHA TOPSHIRIQ
Talaba: Musulmonov Anvar Ro’ziboy o’g’li
1. Diplom loyihasining mavzusi: “O’zbekiston Respublikasi hududida
ekalogiya va atrof muhitni muhofaza qilishni monitoring qilish maqsadida
maxsus geoma’lumotlar bazasini yaratish.”
2. Rektorning 16.12.2017 yil. 5/41 sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan.
2.Bitiruv ishini old himoyaga taqdim etish muddati ________________.
3. Mavzu bo‘yicha dastlabki ma’lumotlar beruvchi adabiyotlar ro‘yxati:
1.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013 yil 25 sentyabrdagi “Milliy
geografik axborot tizimini yaratish investisiya loyihasini amalga oshirish chora-
tadbirlari to’g’risida”gi PQ-2045 sonli qarori.
2. T.X.Boltaev va boshqalar. Geoaxborot tizimining ilmiy asoslari. O’quv
qo’llanma. Tashkent. “Iqtisod-Moliya”. 2016y.
3. Avezbaev S., AvezbaevO.S. Geoma’lumotlar bazasi va uning arxitekturasi. O‘quv
qo‘llanma. Toshkent. “Iqtisod-Moliya”. 2016y.
4. M. Zeiler. Modeling Our World: The ESRI Guide to Geodatabase Design, ESRI
Press, 2010.
4. Diplom loyihasining maqsadi va hal qilinadigan masalalar: O’zbekiston
Respublikasi
hududida
ekologiya va atrof-muhitni qilish sohasida davlat
kadastrini yuritish, shuningdek, yovvoyi hayvonlarni, yovvoyi o’simliklarni
ko’paytirish va saqlash pitomniklarini, muhofaza qilinadigan tabiiy hududlarning
davlat hisobini yuritish maqsadida mahsus geoma’lumotlar bazasini tuzish.
”
Unda quyidagi masalalar echilishi ko’zda tutilgan. Atrof muhitni muhofaza etish
uchun umumiy tushinchalar, Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar mazmun
mohiyati, Muhofaza etiladigan tabiiy hududlarni yuritish tartibi, GAT
texnologiyalarini o’rni va ahamiyati, Atrof muhitni muhofaza etish uchun
ma’lumotlar bazasini yaratishda geografik axborot tizimlarining strukturasi, GAT
ma’lumotlar bazasini yaratishda sodir bo’ladigan xatoliklarning oldini olish usullari,
Ma’lumotlar bazasini boshqarishda geografik axborot tizimining o’rni,
METH
geoma’lumotlar bazasidagi fazoviy ob’yektlar sinflarini modellashtirish,
Jadvallarni ulash va bog’lash,
Ma’lumotlarni kartada aks ettirish usullari,
GAT yordamida muammolar yechimini topish. Fazoviy tahlil jarayoni. kabi
masalalarni yoritish ko‘zda tutilgan.
5. Grafik qism materiallar ro‘yxati:
1. METHlar chegaralarini shakl-tasviri.
2. METHlar kartasiga MB tasvirlash.
3. Geoma`lumotlar bazasini shakillantirish sxemasi.
6. Diplom loyihasini bajarish rejasi:
№ Bosqichlar
nomi
Bajarish
muddati
Bajarilganlik
belgisi (rahbar
imzosi)
1. Ob’yekt joylashgan hudud tavsifi.
2. Geo axborot
tizimining me’yoriy va huquqiy
asoslari.
3. METH geoma’lumotlar bazasini loyihalash.
4. METH geoma’lumotlar bazasini arcgis dasturi
yordamida yaratish.
5.
Diplom loyihasiining matn va grafik qismini
rasmiylashtirish.
6 Diplom loyihasi bo‘yicha taqdimotni tayyorlash.
Diplom loyihasi rahbari: Katta o‘qituvchi Avezboev O.S..
________________
Topshiriqni bajarishga oldim _________________ “___”__________20__yil
MUNDARIJA
KIRISH.
I BOB EKOLOGIK MAQSADLARDA MUHOFAZA ETILADIGAN
HUDUDLAR MOHIYATI.
1.1. Atrof muhitni muhofaza etish uchun umumiy tushinchalar
1.2. Ekologik maqsadlarda muhofaza etiladigan hududlar mazmun mohiyati.
1.3. Ekologik maqsadlarda alohida muhofaza etiladigan hududlar yuritish
tartibi
II BOB ATROF MUHITNI MUHOFAZA ETISH VA YURITISHDA
UCHUN GAT MA’LUMOTLAR BAZASI XUSUSIYATLARI.
2.1. GAT
texnologiyalarini o’rni va ahamiyati
2.2. Atrof muhitni muhofaza etish uchun ma’lumotlar bazasini yaratishda
geografik axborot tizimlarining strukturasi.
2.3. GAT ma’lumotlar bazasini yaratishda sodir bo’ladigan xatoliklarning
oldini olish usullari.
2.4. Ma’lumotlar
bazasini boshqarishda geografik axborot tizimining o’rni.
III BOB MUXOFAZA ETILADIGANTABIIY HUDUDLAR (METH)
GEOMA`LUMOTLAR BAZASINI LOYIHALASH.
3.1. METH geoma’lumotlar bazasidagi fazoviy ob’yektlar sinflarini
modellashtirish
3.2. Jadvallarni
ulash va bog’lash
3.3. Ma’lumotlarni
kartada aks ettirish usullari
3.4. GAT yordamida muammolar yechimini topish. Fazoviy tahlil jarayoni
IV BOBMehnat muxofazasi va texnika xavfsizligi.
4.1.
METHlarni yurituvchi korxonalarida mehnat muhofazasining tutgan
o‘rni.
4.2.
Sanitariya-gigiena
qoidalari.
Xulosa
Foydalanilgan
adabiyotlar
Ilovalar
K I R I SH
Ekologik muammolar XXI asrning eng dolzarb muammolari bo‘lib qoldi.
Insoniyat, hayvonot dunyosi va o‘simliklarning kundalik hayoti bevosita atrof-muhit
bilan o‘zaro munosabatiga bog‘liq. Ma’lumki, manzarali o‘simliklardan ko‘chalar,
xiyobonlar, istirohat bog‘lari hamda hovlilarni ko‘kalamzorlashtirishda keng
foydalaniladi. Bunday o‘simliklar orasida daraxtlar alohida ahamiyat kasb etadi.
Ular nafaqat kislorod manbayi, balki, muhit mikroiqlimini mo‘tadillashtirishda
asosiy o‘rinni egallaydi. O‘zbekiston iqtisodiyotida ro‘y berayotgan tarmoq
o‘zgarishlari tabiiy resurslardan foydalanish darajasi o‘z-o‘zidan atrof, tabiiy muhit
ifloslanishi masalasini ham chuqurroq tahlil etishni taqozo etadi. Atrof-muhitga eng
ko‘p ta’sir etuvchi sanoat tarmoqlariga metallurgiya majmualari, elektr energetikasi,
yoqilg‘i va kimyo sanoati kiradi.
O'zbekiston Respublikasi Vaziriar Mahkamasining 2013-yil 27- maydagi
142-sonli «2013-2017-yiJlarda O'zbekiston Rcspublikasida atrof-muhit muliofazasi
bo'yicha harakatlar Dasturi»ga asosan, 2013-2017-yillar davomida geografik
axborot tizimlarini (GAT texnologiyalarini) qo'llagan holda atrof tabiiy muliit holati
davlal monitoringining integratsiyalashgan axborot bazasini taslikil etisli
rejalashtirilgan. Asosiy kutilayotgaii natijalarga muvofiq GAT texnologiyalarini
tatbiq etish orqali atrof tabiiy muhit holati davlat monitoringining axborot bazasini
rivojlantirish ko'zda tutilgan. Shu mac|- sadlai uchun Davlat tabiatni muhofaza qilish
qo'mitasi huzuridaci Respublika tabiatni muhofaza qilish jamg'armasi tomonidan
200,0 mln. so'm moliyalashtirish mablag'lari ajratilgan.
jarayonlardan xoli bo'la olmaydi. Shu boisdan ham xalqaio standartlarga mos
keladigan axborotlashtirishning milliy tizimini shakllantirish, iqtisodiyot va jamiyat
hayotining barcha sohalaridii zamonaviy axborot texnologiyaiarini, kompyuter
texnikasi va telekommunikatsiya vositalarini ommaviy ravishdajoriy etish liamda
ulardan foydalanish, fuqarolaming axborotga bo'lgan ehtiyojlariin yanada to'liqroq
qondirish, jahon axborot hamjamiyatiga kmsli uchun qulay shart-sharoitlarni
yaratish. davlat boshqaruvi organlan faoliyatida ochiqlikni ta'minlash,
marpkrKatimizda taraqqiyotning milliy xususiyaflarini inobatga^etgan holda
bosqichma-bosqiili "Elektron hukumat" tizimiga crtish jamiyatimiz oldida turgan
eny, dolzarb vazifalardan biridir.
Jahon hamjamiyati globallashuv va integratsiyalashuv asriga lldam qadarn
qo'ynioqda. Darhaqiqat. insoniyat tarixida tamomila yiingi bo'lgan tez
o'zgaruvchan jarayonlar hukmron bo'lgan davr Iwslilandi. Mazkur davr o'zining
keng qamrovliligi, yoshlarning lit'lim-tarbiyasiga ta'sir ko'rsata olishi, axborot
sohasida katta O'Bgarishlai boshlab berayotganligi bilan ajralib tm-adi. Mamlaka-
nmiz ham xalqaro hamjamiyatning ajralmas qismi sifatida mazkur
Ushbu dastur atrof-muhit holatining kafolatlangan sifatli dara- jasiga erishish
borasidagi chora-tadbirlar majmuyini amalga oshirish, tabiiy resurslardan oqilona
foydalanish, tabiatdan foydalanish boshqaruvini takomillashtirish va samarali
iqtisodiy usullarini tatbiq qilish. atrof-muhit ustuvorligini hisobga olgan holda
iqtisodiyot tar- moqlarini rivojlantirish, mamlakatning barqaror rivojlatiishiga,
eko- logik ilm-fanni olg'a surishga hamda barqaror rivojlanish maqsad- laridagi
ta'limni joriy qilish, ekologik bilimlarni keng targ'ib qilish, shuningdek, ekologik
madaniyatni oshirishga yordam beradigan shart-sharoitlami yaratish maqsadida
ishlab chiqilgan, Tizimiga o’tish jarayonida zamonaviy geoaxborot tizimlaridan
unumli foydalanish
I BOB MUHOFAZA ETILADIGAN TABIIY HUDUDLAR MOHIYATI.
1.1 Atrof muhitni muhofaza etish uchun umumiy tushinchalar
Konstitutsiyamizda belgilangan atrof-muhitni muhofaza qilish bilan bog‘liq
qoidalar jamiyat hayotining barcha sohalariga izchil joriy etilayotgani aholi
farovonligi va salomatligi, ekotizimlar va atrof-muhit barqarorligini ta’minlashda
muhim omil bo‘layotganini ta’kidladi. Mamlakatimizda mazkur sohadagi
munosabatlarning huquqiy asoslari yaratilgan bo‘lib, ular o‘ttizdan ziyod qonunlar
bilan tartibga solinmoqda. Mazkur qonunlarda tabiatni muhofaza qilish, tabiiy
resurslardan oqilona foydalanish va aholining ekologik xavfsizligini ta’minlash
bilan bog‘liq ijtimoiy munosabatlarning mazmun-mohiyati, tabiiy resurslarning
huquqiy holati, ushbu sohada yuridik va jismoniy shaxslarning huquqlari,
majburiyatlari belgilab qo‘yilgan. – Aholining ekologik madaniyatini oshirish,
ekologik ta’limni rivojlantirish, atrof-muhit barqarorligiga xavf solayotgan
muammolarni bartaraf etish masalalariga katta e’tibor qaratilmoqda va
qo‘mita
tarkibida hududlarda o‘z bo‘linmalariga ega bo‘lgan tabiy sharoitni yaxshilash
nazorat qilish inspeksiyasi tashkil etildi.
Davlat qo‘mitasining hududiy boshqarmalari huzurida shahar va tumanlarda
o‘z filiallariga ega bo‘lgan «Toza hudud» davlat unitar korxonalari tashkil etiladi,
bunda atrof muxitni yaxshilash va salbiy tasir ko’rsatuvch omillarni oldini olish
uchun bajariladiga ishlarni ma`lumotlar bazasi yaratilgan bo’lib shu asosda ishlar
olib borilmoqda. Muxofaza etiladigan tabiiy hududlar O’zbekiston hududida 1926
yil Jizzax viloyatida G'o'ralas tog'-archa qo'riqxonasining ta’sis etilishi bilan
boshlanadi. Keyinchalik, ya’ni 1960 yilda mazkur qo'riqxona Zomin tog'-o'rmon
davlat qo'riqxonasiga qayta nomlanadi. Mazkur qo'riqxonaning asosiy muhofaza
ob’yektlari bo'lib yuqori tog' archa tizimlari hisoblanadi bu obyektlarni hali
ma’lumotlar bazasi yaratilgani yo’q faqatgina yovvoyi hayvonlar va o’simliklarni
juda kam miqdordagi turlari hujjat shaklida kiritilgan . O'zbekiston Respublikasining
Qizil Kitobi hamda Tabiatni muhofaza qilish Xalqaro uyushmasiga kiritilgan,
xususan, turkiston silovsini, ilvirs (tog' qoploni), qora laylak, burgut, oq boshli
qumoy va boshqa fauna vakillari yashaydi. O’zbekiston hududida yana bir tabiiy
sharoitga salbiy ta`sir ko’rsatayo orol bo’yi mintaqasini yaxshilash bo’yicha
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2015 yil 29 avgustdagi 255-sonli
qarori bilan "2015-2018 yillarda Orolbo'yi mintaqasini tiklash va ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirish, Orol halokatining oqibatlarini yengillashtirish borasidagi chora-
tadbirlar Kompleks dasturi" qabul qilindi. Mazkur hujjat bilan Orolbo'yi hududida
yangi qo'riqxonalar, tabiat bog'larini tashkil etish ko'zda tutilgan. yaqin istiqbolda
Orolbo'yi tabiat boyliklarini muhofaza qilish bo'yicha 5 ta tabiat klasterlarini
yaratish rejalashtirilgan. Bular umumiy maydoni 1,42 mln.gektar bo'lgan "Janubiy
Ustyurt" milliy bog'i, 1,1 mln.gektar bo'lgan "Markaziy Qizilqum" milliy bog'i,
"Orolbo'yi buyurtmaxonalari" tabiat kompleksi, "Kuljuktau" buyurtmaxonalaridir.
Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar sifatida O'zbekistonda ayni vaqtda 8 ta davlat
qo'riqxonalari, 2 ta milliy bog', 1 ta ekomarkaz, 1 ta biosfera rezervati, 10 ta davlat
buyurtmaxonalari, 5 ta tabiat yodgorligi hududlari faoliyat ko'rsatmoqda. Bu
hududlarda milliy hamda xalqaro "Qizil kitob"larga kiritilgan, yo'qolish ehtimoli
bo'lgan nabodot va hayvonot turlari davlat muhofazasiga olingan.
O’zbekiston Respublikasining «Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar
to’g’risida»gi Qonuni va Vazirlar Mahkamasining «2013 — 2017 yillarda
O’zbekiston Respublikasida atrof muhit muhofazasi bo’yicha harakatlar dasturi
to’g’risida» 2013 yil 27 maydagi 142-son qaroriga muvofiq hamda Ustyurt
(platosining) tekisligining noyob biologik xilma-xilligini ishonchli muhofaza qilish
maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi va ma`lumotlar bazasini shakillantirib
boshlandi.
Mazkur tizimda davlat tabiat qo'riqxonalari asosiy o'rinni egallaydi.
O'zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq davlat qo'riqxonalari hududlari
qat’iy muhofaza rejimi ostida bo'lib, unda yil davomida yovvoyi tabiatni muhofaza
qilish borasida kuzatuvlar olib boriladi. Qo'riqxonalarning asosiy maqsadi qimmatli
tabiiy ob’yektlar, landshaftlar, noyob va qimmatli o'simliklar hamda hayvonlarning
irsiy fondini saqlab qolishdir. Bugungi kunda qo'riqxonalarda faoliyat olib
borayotgan mutaxassislar aholi o'rtasida muhofaza etiladigan yovvoyi tabiat
boyliklarining muhimligini anglash, Yer yuzidagi hayotni saqlashda muhofaza
etiladigan tabiiy hududlarning o'rni bilan bog'liq keng targ'ibot-tashviqot ishlarini
olib borishga da’vat etilgan.
Shu bilan bir qatorda, bugungi kunda O'zbekistonda bioxilma-xillikni saqlash
hamda muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tizimini rivojlantirish sohasida qator
xalqaro loyihalar amalga oshirilayotganligi e’tirof etildi. Bunday loyihalarga
"Qo'riqxonalar misolida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar milliy tizimi
barqarorligini ta’minlash", "O'zbekiston neft va gaz tarmog'iga bioxilma-xillikni
saqlash tamoyillarini joriy qilish", "2011-2020 yillarda O'zbekistonda Biologik
xilma-xillik to'g'risidagi Konvensiyaning Strategik rejasini amalga oshirishda
qo'llab-quvvatlash uchun biologik xilma-xillik sohasida milliy rejalashtirish" va
boshqalar kiradi.
Muhofaza etiladigan tabiiy hududlarni tashkil etish, muhofaza qilish va
ulardan foydalanish sohasidagi tadbirlar sababli mahalliy davlat hokimiyati
organlari, shuningdek, maxsus vakolatli davlat organlari, jamoatchilik
tashkilotlarining hamkorlikdagi faoliyatlari respublikaning muhofaza etiladigan
tabiiy hududlarining yagona o'zaro bog'liqlik tizimini tashkil etishi lozim.
Ta’kidlanganidek, muhofaza etiladigan tabiiy hududlarni nazorat qilish,
muhofaza qilish va foydalanish sohasidagi normativ-huquqiy bazani
takomillashtirish maqsadida 2014 yilda qator normativ-huquqiy hujjatlarga,
xususan, biosfera rezervatlarini muhofaza etiladigan tabiiy hududlar ro'yxatiga
kiritishni ko'zda tutuvchi "Tabiatni muhofaza qilish to'g'risida", "Muhofaza
etiladigan tabiiy hududlar to'g'risida"gi Qonunlarga, shuningdek, o'simlik va
hayvonot dunyosidan oqilona foydalanish borasidagi chora-tadbirlarni
takomillashtirishni o'z ichiga oluvchi "O'simlik dunyosini muhofaza qilish va undan
foydalanish to'g'risida", "Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish
to'g'risida" Qonunlarga o'zgartish va qo'shimchalar kiritildi.
1.2. Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar mazmun mohiyati.
Fan texnika sohasida ro'y bergan inqilobiy o'zgarishlar va sanoat va
transportning tez o'sishi, aholining ko’payib borishi, shaharlarning kengaya borishi,
shaharlar ta'sirining orta borishi, qishloq xo'jaligida kimyolashtirishning kuchli
ta'siri va boshqa hollar, bir tomondan tabiiy resurslardan ko’proq foydalanishga olib
kelsa, ikkinchi tomondan atrof muhitga salbiy ta'sirlarini ortishiga olib keladi.
Ammo modellashtirish yangi rivojlanayotgan uslublardan hisoblanadi. Natijada
tabiiy resurslarning miqdori va sifatiga putur eta boshladi. Bunday munosabatni
bartaraf etish hozirgi kunda ekologiya oldiga qo'yilgan birdan-bir dolzarb
muammodir. Bu muhim masalani hal etishning amaliy va ilmiy asosi tabiatni
muhofaza qilishdir.
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning farmoniga muvofiq 2017-yilning 22-
aprelidan boshlab, O'zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasi
O'zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo'mitasi etib
qayta tashkil etildi. Davlat ekologiya qo‘mitasi quyidagi asosiy vazifalarni amalga oshiradi,
jumladan:
- ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va
ularni qayta tiklash sohasida davlat boshqaruvi;
- atrof-muhitning qulay ekologik holatini, ekologik tizimlar, tabiiy komplekslar va
alohida obyektlar muhofaza qilinishini, ekologik sharoitning sog‘lomlashtirilishini
ta’minlash;
- chiqindilar bilan bog‘liq ishlarni amalga oshirish sohasidagi qonunchilikka rioya etilishi
yuzasidan davlat nazoratini amalga oshirish, mahalliy davlat hokimiyati organlari va
fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari bilan mustahkam hamkorlikda maishiy
chiqindilarni yig‘ish, tashish, utilizatsiya qilish, qayta ishlash va ko‘mish borasida
ta’sirchan tizimni tashkil etish;
- yer, yer osti boyliklari, suv, o‘rmonlar, muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar, hayvonot
va o‘simlik dunyosini muhofaza qilish hamda ulardan foydalanish, atmosfera havosini
muhofaza qilish sohasidagi qonunchilikka rioya etilishi ustidan davlat ekologik nazoratni
o‘rnatish;
- ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish ishlarini muvofiqlashtirish, tabiatni
muhofaza qilish va resurslarni tejash borasida yagona siyosatni ishlab chiqish va amalga
oshirishda idoralararo hamkorlikni ta’minlash;
- ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida davlat kadastrini, shuningdek,
yovvoyi hayvonlarni, yovvoyi o‘simliklarni ko‘paytirish va saqlash pitomniklarini,
zoologiya va botanika kolleksiyalarining davlat hisobini yuritish;
- ekologik tarbiya, targ‘ibot va ta’limni, shuningdek, ekologiya va atrof-muhitni
muhofaza qilish sohasida mutaxassislarni qayta tayyorlash va malakasini oshirishni
tashkil etish;
- atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish hamda
chiqindilar bilan bog‘liq ishlarni amalga oshirish sohasidagi huquqbuzarliklar bo‘yicha
profilaktika o‘tkazish;
- ekologiya va atrof-muhit muhofazasi masalalarida jamoatchilik va fuqarolik jamiyati
institutlari bilan mustahkam hamkorlikni, qulay atrof-muhitga bo‘lgan fuqarolar
huquqini ta’minlash.
Tabiyatni muhofaza qilish orqali tabiiy resurslarning antropogen, ularning
murakkab o'zaro aloqalarini o'rganiladi. Bu dinamikaning inson uchun ahamiyatini
aniqlaydi, tabiiy boyliklardan ratsional foydalanishni asoslab beradi. Hozirgi avlod
va kelajak avlod uchun muhim bo’lgan tabiiy resusrlarning miqdor va sifat
xususiyatlarini - saqlash va tiklash usullarini ishlab chiqarish lozim bo’ladi.
Tabiyatni muhofaza qilish fani kompleks fan bo’lib, tabiiy fanlar ijtimoiy-
iqtisodiy va texnika fanlari negizida rivojlanadi. Tabiyatni muhofaza qilish termini
birinchi marta 1913 yilda Tabiyatni muhofaza qilishga bagishlangan 1-xalqaro
s'ezddan song olimlar tomonidan ishlatila boshlandi. Inson butun mehnat faoliyati
davomida tabiat bagrida yashab, unga ta'sir etadi. Va ozi uchun zarur bo’lgan barcha
ne'matlarni, oziq-ovqat, kiyim-kechak, energiya va mineral ashyolar va hakozolarni
o'z mehnat faoliyati natijasida tabiatdan foyda oladi va sarflaydi. Yer yuzida har yili
4 mlyard tonnadan ortiq neft, gaz 2 mlyard tonnadan ortiq komir yoqilib, 20 mlyard
tonna har xil ma'danlar qazib olinadi. uning chang tozonlari, zaharli gazlar, tutun -
qurumlari atrofga chiqib uni ifloslantirmoqda. Bularning hammasi insonning
tabiatga ko’rsatgan ta'sirining natijasidir. tabiatdan to’g’ri foydalanish, tabiat
qonunlari bilan hisoblashish va unga rioya qilish shartdir. Aks holda inson qator
salbiy oqibatlarga duch keladi. Bugungi kunda shunday oqibatlarga duch
kelmoqdamiz ham. Masalan, bundan 3000 yil ilgari yer sharidagi quriqlik yuzasi
umumiy maydonining 47 % ni o'rmonlar tashkil qilgan edi. Insonning o'rmonlardan
rejasiz ravishda foydalanishi natijasida hozir uning miqdori 27% ga tushib qoldi. Bu
esa 2 mlyardga yaqin unumdor yerning Eroziyaga uchgashiga sabab bo'ldi. Bu
korsatgich butun quriqlik maydonining 15% ni tashkil qiladi. Faqatgina ularni
izchillik bilan hal qilmoq darkordir. Ekologiya fan sifatida biologiyaning sohalari
fiziologiya, genetika, biofizikaga asoslanadi. Shuningdek, biologiyadan tashqari
fizika, ximiya, geologiya, geografiya, matematika va boshqa fanlar bilan bog'langan.
Ekologik tadqiqotlarning samarali olib borilishi natijasida «Geografik ekologiya»,
«Kimyoviy ekologiya», «matematik ekologiya» va boshqa tushunchalar joriy
qilindiki, ular ekologiyaning naqadar rivojlanayotganligidan dalolat beradi. Hozirda
inson o'z yashash doirasini keskin kengaytirgan, uning qadami nafaqat yer tevarak
atrofidagi bo'shliqlarga, balki uzoq fazo bo'shliqlariga ham etib boradi. Bu holat
butunlay yangi muammolarni keltirib chiqaradiki, ular tibbiyot ekologiyasi bilan
yaqindan bog'liq bo’lgan antropo-ekologiyasini o'rganadi. Inson va mashinalarning
o'zaro munosabatlari to'g'risidagi fan Ergonomika nomini olgan va mehnat
muhofazasining bir qismi hisoblanadi. Tabiyatni muhofaza qilish fanining ham
boshqa fanlar bilan o'zaro aloqadorligi mavjud. Hozirgi kunda tabiyatni muhofaza
qilishning ayrim muammolari bilan geografik, biologik, tuproqshunoslik kabi
qadimiy fanlar, shuningdek ulardan ajralib chiqqan biogeoximiya, gidrobiologiya,
geogigiena kabi yangi sohalar ham shug’ullanmoqda.
Insonda tevarak atrofdagi muhitni saqlashga bo’lgan extiyoj qadim
zamonlarda vujudga kelgan. Shuning uchun ham Tabiyatni muhofaza qilish tarixi
insoniyat tarixining ilk davrlariga to"g'ri keladi. Masalan: Foydali hayvonlarni
ko’plab qirib yuborish ko’pgina xalqlarda o'lim jazosiga sabab bo'lgan, bu esa
Tabiyatni muhofaza qilish tarixining boshlanishi edi. Qimmatli hayvonlar ov
qilinadigan va eyishga yaroqli hayvonlar, yovvoyi hayvonlar, o'simliklar o'sadigan
joylar muqaddas deb e'lon qilinib, bu yerda ov qilish va o’simliklarni terish ma'n
etilgan. Quldorlik jamiyatida o'rmon va daraxtlarni ko'riqlash haqida qonunlar
vujudga kela boshlagan. Qadimgi Misrda uy hayvonlarini o'ldirish zararli va gunoh
hisoblanadi. Ma'n etilgan joylarda baliq tutish, tangri yerlari ya'ni ko’riqxonalardan
hayvonlarni haydab ketish ham gunoh hisoblan-gan. Feodalizm davrida tabiatni
muhofaza qilish konkret shakl oladi. O'z yerlarida ov hayvonlari va boshqa
hayvonlarni saqlashdan manfaatdor feodallar ularni qo'riqlash uchun qonunlar
chiqara boshladi. qonunni buzgan kishi jazolanar edi. Hozirgi kunga kelib ham
Tabiyatni muhofaza qilish borasida bir qancha ishlar amalga oshirilmoqda,
jumladan: Tabiyatni muhofaza qilish xalqaro tashkilotlarining tuzulganligi, ko’plab
qoriqxona, buyurtmaxonalarining tashkil etilganligi Tabiyatni muhofaza qilish
bo’yicha qator qonunlarning joriy etilishi fikrimizningyaqqol dalidir.
Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tizimini kelgusida rivojlantirish uchun
O'zbekistonda "Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tarmog'ini tashkil etish bo'yicha
Dastur" loyihasi tayyorlangan bo'lib, uning doirasida mazkur hududlarni 2,3
mln.gektardan 8,1 mln.gektarga (O'zbekiston hududining 17%ga yaqini)
kengaytirish, yangi muhofaza etiladigan tabiiy hududlarni tashkil etish, mavjudlarini
kengaytirish va boshqa ko'plab tadbirlar rejalashtirilgan. Muhofaza etiladigan tabiiy
hududlarning yarmidan ko'pini cho'l ekotizimlari (53%), qolgan qismi (39%) tog'
ekotizimlari, 6%ga yaqin qismi suv oldi ekotizimlari va 1%i to'qaylarni tashkil etadi.
Shu bilan birga qo'riqxonalar va milliy bog'larning deyarli barcha maydoni tog'
ekotizimlariga to'g'ri keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |