Ўзбекистон Республикаси Президенти

Tayanch tushunchalar: Fashizm, agressiya, safarbarlik, mudofaa fondlari, qahramonlik va jasorat namunalari, o’zbek xalqining mehribonligi, insonparvarlik ko’magi.
Insoniyat tarixidagi 15 mingdan ortiq katta-kichik urushlar ichida ilk qirg’inbarot, xalqlar boshiga behisob kulfatlar solgan, o’zining olovli domiga butun - qit‘alarni tortgan ikkinchi jahon urushining boshlanib ketganga ancha yillar to‘lmoqda. Fashistlar Germaniyasi qo‘shinlarining 1939 yil 1 sentyabrda Polshaga bostirib kirishi bilan ikkinchi jahon urushi boshlanib ketdi. XX asr fojiasi bo‘lmish bu urush olti yil davom etdi, yer sharining 80 foiz aholisi joylashgan hududni, 61 ta mamlakatni o‘z ichiga qamrab oldi.
Ikkinchi jahon urushining asosiy kelib chiqishi sababi Yevropadagi yirik davlatlar o‘rtasidagi ixtiloflar, kelishmovchiliklar, agressiv kuchlarning dunyoga hukumron bo‘lish uchun intilishlari hisoblanadi. Ikkinchi jahon urushining dastlabki davridayoq Germaniya deyarli butun Yevropada hukumronlikni qo‘lga kiritdi, Yevropadagi Polsha, Chexoslavakiya, Yugoslaviya, Belgiya, Gollandiya, Norvegiya, Avstriya, Frantsiya kabi 10 ta davlatni bosib oldi.
Fashistlar Germaniyasi yevropaning harbiy, iqtisodiy salohiyatlarini qo‘lga kiritgach, 1941 yil 22 iyun tong saharda 1939 yil 23 avgustda imzolangan hujum qilmaslik to‘g‘risidagi shartnomani buzib, Sovet Ittifoqiga hujum boshladi.
Germaniya ustidan qozonilgan tarixiy g‘alabada O‘zbekiston sanoati va ishchilar sinfining munosib hissasi bor. O‘zbekiston ishchilar sinfi urush yillarida yuksak onglilik va uyushqoqlik namunalarini ko‘rsatib g‘alaba uchun barcha zarur bo‘lgan ishlarni qildi. Respublika iqtisodiyotini harbiy izga solish, armiyani dushman ustidan g‘alaba qozonishini ta’minlashga qodir bo‘lgan qudratli harbiy xo‘jalikni barpo etish ana shu vazifalardan biri edi. Vaziyat nihoyatda og‘ir edi. Gap shundaki, urushga qadar Sovet Ittifoqida chiqarilgan temirning 68 foizi, po‘latning 58 foizi, alyuminiyning 60 foizi, g‘arbiy mintaqalardan olinardi. Mudofaa ahamiyatiga ega bo‘lgan og‘ir sanoat korxonalarining ham katta qismi g‘arbiy hududlarda joylashgan edi. Endilikda bu huhdudlarni qisqa maddatda fashistlar Germaniyasi egallab oldi. Vazifa tez fursatlarda ana shu katta yo‘qotishning o‘rnini qoplashdan va dushman ustidan g‘alabani ta’minlaydigan sanoat ishlab chiqarishini yo‘lga qo‘yishdan iborat edi. Bu borada O‘zbekiston Respublikasining o‘rin va salmog‘i albatta katta edi.
Bu davrda urushga qadar tinch ishlayotgan sanoat korxonalari qisqa muddat ichida harbiy texnika, qurol-yarog‘ ishlab chiqaradigan korxonalarga aylantirildilar. O‘zbekistonda 1941 yilning oxirlariga kelib 300 zavod va fabrika Qizil Armiya uchun qurol-yarog‘ va o‘q-dori ishlab chiqara boshladi. Birmchi navbatda turgan masala mudofaa sanoati korxonalarini zarur bo‘lgan yoqilg‘i, elektor quvvati va metal bilan ta’minlashdan iborat bo‘ldi. O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Qo‘mitasining 1941 yil 5-7 dekabrda bo‘lib o‘tgan V Plenumi respublika sanoatini harbiy izga solish sohasidagi ishlarga yakun yasadi, O‘zbekistonga evakuatsiya qilingan sanoat korxonalarini tezlik bilan ishga tushirish, mamlakatga, front uchun kerak bo‘lgan mahsulotlarni o‘z vaqtida etkazib berish bilan bog‘liq masalalr muhokama qilindi va uni amalga oshirish bo‘yicha tadbirlar ishlab chiqildi.
Urushning dastlabki kunlaridayoq O‘zbekiston shahar va qishloqlarida miting va yig‘ilishlar bo‘lib o‘tdi. Vatan himoyasiga uchun har qanday vazifani bajarishga shay ekanliklarini bildirgan o‘zbekistonliklar harbiy komissarliklarga frontga ko‘ngilli sifatida jo‘natishni so‘rab arizilar bera boshladilar. Urushning dastlabki kunlaridanok respublikaning shahar va tuman harbiy komissarliklariga 14 mingdan ortiq ariza tushgan. O‘zbekistonning barcha moddiy va ma‘naviy kuchlari, resurslari front uchun safarbar qilina boshlandi. Umumiy harbiy safarbarlik e‘lon qilindi. O‘zbekiston hukumati milliy harbiy qo‘shilmalar tuzish tashabbusi bilan chiqdi. 1941 yil iyundan 1942 yil oxirigacha front uchun harbiy safarbarlik asosida 109 ta harbiy qo‘shilma tuzildi, harakatdagi armiyaga va Oliy Bosh qo‘mondonlik qarorgohi rezerviga 86 diviziya va brigada jo‘natdi, 6,5 million kishidan iborat bo‘lgan O‘zbekiston aholisidan urushga yaroqli odamlarning deyarli 60 foizi, aniqrog‘i 1433230 kishi urushga safarbar etildi.
O‘zbekistonda mavjud sanoat korxonalaridan 300 ga yaqin harbiy izga solinib texnika, qurollar, o‘q-dori ishlab chiqish moslashtirilib qayta qurildi. Urush bo‘layotgan hududlardan 100 ta sanoat korxonasi ko‘chirib keltirilib qayta qurildi. Bundan tashqari yana juda ko‘plab ishlab chiqarish korxonalari, maorif va madaniyat muassasalari, ming-minglab fuqarolar, yetim bolalar O‘zbekistonga ko‘chirib keltirildi.
O‘zbekiston aholisi o‘rtasida mudofaa fondini tashkil etish, front uchun issiq kiyimlarni yig‘ish harakati boshlanib ketdi.mudofaa fondiga 650 million so‘m pul, 22 million so‘mlik qimmatbaho buyumlar va 55 kilogrammga yaqin oltin, kumush va boshqa qimmatbaho metallar to’plandi. Aholiga davlat zayomi, pul - buyum lotareyasini sotish hisobiga 4,2 milliard so‘m mablag‘‘ yig‘ilib g‘alaba manfaatlari yo‘lida foydalanildi.
Shunday qilib urush yillarida O’zbekistonning barcha moddiy va ma‘naviy kuchlari talabi uchun safarbar etildi, hayot tamomila harbiy izga tushdi.
Urush yillarida O‘zbekistondagi mavjud sanoat korxonalari urush manfaatlariga moslashtirilib qayta qurilib, jad‘al sur‘atlar bilan rivojlantirilgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, bu sohada yangi tarmoqlar ham vujudga keldi. Birinchi navbatda sanoat korxonalari quvvatlarining keskin kengayishi elektr energiyasi va yoqilg‘i ishlab chiqarishni oshirishni talab qildi. Shu maqsadda bir qator gidroelektro stantsiyalarini ko‘rishga kirishildi. Respublikada eng yirik gidroelektrostantsiya hisoblangan Farxod GESi qurilishiga katta e‘tibor berildi va u umumxalq qurilishiga aylanib, 10 oy fidokorona mehnat tufayli Sirdaryo jilovlandi. Shu bilan birga Bo‘zsuv oqimida Tovoqsoy, Oqqovoq, Solar, Oqtepa, Qibray kabi 30 ga yaqin katta - kichik GESlar qurilib ishga tushirildi, natijada O‘zbekistonda elektr energiyasi ishlab chiqarish qariyb 1940 yildagi 482 mln.kv soatdan 1945 yilda 1187 mln.kv soatga ko‘paydi.
Urush yillarida O‘zbekiston yoqilg‘i sanoatini rivojlantirishga ham katta e‘tibor berildi. Ko‘mir sanoatini rivojlantirishga 639 mln 980 ming so‘m kapital mablag‘ sarflandi. Natijada ko‘mir qazib chiqarish 1945 yilda 103 ming tonnaga yetdi yoki u 1940 yildagiga nisbatan 30 martadan ko‘proq o‘sdi. Neft mahsulotlari ishlab chiqarishni keskin ko‘paytirish tadbirlari natijasida neft ishlab chiqarish 4 marta ko‘paydi. Og‘ir urush yillarida O‘zbekistonda Bekobod metallurgiya zavodi, Ohangaron ko‘mir koni, Qo‘qon superfosfat zavodi, Farg‘ona gidroliz zavodlari kabi yirik sanoat korxonalari qurilishi boshlandi va bularning bir nechasi urush yillaridayoq o‘z mahsulotini bera boshladi.
1945 yilda 1940 yilga nisbatan O‘zbekiston sanoati mahsulotining umumiy hajmi 7 baravar, shu jumladan, og‘ir sanoat ishlab chiqarish 4 baravar, mashinasozlik sanoati 13,4 baravar oshdi. Urush yillarida O‘zbekiston xaritasida yangi sanoat markazlari: Chirchiq, Ohangaron, Bekobod, Yangiyo‘l va boshqa sanoat shaharlari vujudga keldi. Toshkent shahri yirik sanoat markazlaridan biriga aylandi. O‘zbekiston sanoati urush yillarida frontga 2090 samolyot, 17342 aviamotor, 2318000 aviabomba, millionlab minalar, snaryadlar va boshqa qurol- aslahalar yetkazib berdi. Yengil sanoat korxonalari va kooperatsiya artellari umumiy qiymati 443,3 mln so‘mlik mahsulotlarni front ehtiyojlari uchun ishlab chiqardi.
Fashizmni tor - mor keltirish uchun olib borilgan umumxalq kurashiga o’zbek dehqonlari o’zlarining munosib hissalarini qo’shdilar. Bir qator ob‘ektiv va sub‘ektiv sabablarga ko’ra respublikada qishloq xo’jaligini qayta qurish g’oyatda katta qiyinchiliklar bilan kechdi. Vaziyatning murakabligi shundan iborat ediki, birinchidan, respublika qishloq xo‘jaligi asosan paxta yetishtirishga ixtisoslashtirilgan edi, oziq-ovqat mahsulotlari ittifoq fondidan keltirilgan. Urush boshlangach, oziq-ovqat keltirilish to‘xtadi, aholini boqish uchun ichki imkoniyatlarni topish zarur edi. Ikkinchidan, evakuatsiya qilingan aholi hisobiga shaharlar aholisining ko‘payishi oziq-ovqatga bo‘lgan talablarni yanada oshirdi. Uchinchidan, dehqonlar frontga va harbiy sanoatga ishlashga safarbar etilgan, dehqonchilikning mashaqatli ishlari keksalar, ayollar, o‘smirlar zimmasiga tushgan edi. To‘rtinchidan, MTS va sovxozlarga g‘arbdan yangi traktorlar, qishloq xo‘jalik mashinalari va ularga ehtiyot qismlar keltirilish to‘xtab qolgan, xo‘jaliklardagi ayrim texnikalar, otlar armiya ehtiyojlari uchun olib ketilgan edi.
Urush yillarida respublika dehqonchiligining tarkibi keskin o‘zgardi. Paxtachilikni asosiy tarmoq sifatida saqlab qolgan holda don, qand lavlagi, kanop, pilla, sabzavot, poliz mahsulotlari yetishtirishni keskin ko‘paytirish tadbirlari ko‘rildi. Birinchi navbatda ekin ekiladigan maydonlarni kengaytirish, irrigatsiya quvvatlarini oshirish yuksak sur‘atlar bilan olib borildi. O’zbekiston qishloq mehnatkashlari g‘oyatda ogir va qiyin sharoitlarda mehnat qilib, Germaniya fashizmi ustidan qozonilgan g‘alabani tezlashtirishda o‘zlarining munosib hissalarini qo‘shdilar. Urush yillarida O‘zbekiston qishloq mehnatkashlari 4 mln. 148 ming t. paxta, 82 mln. pud g‘alla, 54,1 ming t. pilla, 22,3 ming t jun, 36 ming t qoqi,195 ming t. sholi, 57,5 ming t meva, 159 ming 300 t. go‘sht va boshqa mahsulotlarni yetkazib berdilar.
Fashistlar Germaniyasi ustidan tarixiy g‘alabani qo‘lga kiritishda O‘zbekiston fan, adabiyot, maorif va san‘at xodimlarining ham hissasi katta bo’ldi. 1943 yilning sentyabrida O‘zbekiston FanlarAkademiyasi tashkil etildi va o‘sha yilning 4 noyabrida akademiyaning ochilish marosimi bo‘ldi. Fanlar akademiyasining birinchi prezidenti qilib T.N.Qori - Niyozov saylandi. Urush yillarining qiyinchiliklariga qaramasdan O‘zbekistonda Oliy va o‘rta mahsus o‘quv yurtlari va xalq maorifi muassasalari o‘z faoliyatini to‘xtatmadi. O‘zbekistonda 29 ta oliy va 52 ta o‘rta mahsus o‘quv yurti ishlab turdi. Ularning soni esa Markazdan ko‘chirib keltirilgan 31 ta oliy o‘quv yurti va 7 ta harbiy akademiya hisobiga yanvada ortib bordi. Urush yillarida bu o‘quv yurtlarida 20 minga yaqin yuqori malakali mutaxassis va harbiy kadrlar tayyorlandi.
Xalqimizning yovuz dushmanga qarshi kurashi yillarida o‘zbek adabiyoti ham o‘zining munosib hissasini qo‘shdi. Oybek, Homid Olimjon, Shayxzoda, G‘ofur G‘ulom, Uyg‘un, Sobir Abdulla, Zulfiya kabi shoirlar va yozuvchilar urush maydonlariga safarbar etuvchi she‘rlari, maqolalari va asarlari bilan xalqni g‘alabaga ruxlantirdilar. Oybekning «Yovga o‘lim», «Qutlug‘ qon», «Navoiy», «Quyosh qoraymas», «Men yaxudiyman» asarlari, H.Olimjonning «Yigitlarni frontga jo‘natish», «O‘lim bosqinchilarga», «Jangchi Tursun», «Roksananing ko‘z yoshlari» va boshqa asarlar urush yillaridagi o‘zbek adabiyotining yorqin namunalaridir. Dramaturgiya sohasida N.Pogodin, H.Olimjon, Uyg‘un va S.Abdullalar yozgan «O‘zbekiston qilichi», A.Umariyning «Qasos», Yashin va S.Abdullaning «Davron ota» kabi asarlari bilan birga Uyg‘un va I.Sulton «Alisher Navoiy», H.Olimjon «Muqanna», Maqsud Shayxzoda «Jaloliddin Manguberdi», Oybek «Mahmud Torobiy» kabi dramatik asarlarida o‘zbek xalqining bosqinchilarga qarshi kurash sahifalarini aks ettirdilar.
Urush davrida O’zbekistonda ta‘sirchan vosita hisoblangan teatr va san‘at ancha rivojlandi. Bu davrda O‘zbekistonda 36 ta mahalliy va 16 ta ko‘chirib keltirilgan teatr jamoalari faoliyat ko‘rsatib, ular urush yillarida 203 ta yangi asarni sahnalashtirdilar va 65 million tomoshabinga 187568 spektakl va kontsertlar ko‘rsatdilar. Turli janrlar bo‘yicha ixtisoslashtirilgan 30 kontsert brigadalarining kuchi bilan harakatdagi armiya qismlarida 35 mingdan ortiq, respublika shaharlaridagi gospitallarda 26 mingta kontsert qo‘yib berdilar. Ayniqsa, Tamaraxonim, Halima Nosirova, Mukarrama Turg‘unboeva, Sora Eshonto‘raeva, Abror Hidoyatov, Shukur Burhonov kabi san‘atkorlar ishtirokidagi kontsert va tomoshalar jangchilar, tomoshabinlar qalbiga zo‘r ko‘tarinkilik baxshida etgan. Urushdagi g’alabaga o’zbek kino san‘ati ham o’z hissasini qo’shdi. Bu sohada K.Yormatov, N.G’aniev, Y.A‘zamov hamda markaziy shaharlar Moskva, Leningrad, Kiev, Odessadan Toshkentga evakuatsiya qilingan 200 ga yaqin kino ustalarining hamkorligi katta rol o‘ynadi. Bu davrda yaratilgan «Nasriddin Buxoroda», «Tohir va Zuhra», «Ikki jangchi», «Suxe Bator» va boshqa badiiy filmlar haqli suratda «O‘zbekfilm» oltin fondidan joy oldi. Xulas, fashistlar Germaniyasi ustidan qozonilgan g‘alabaga O‘zbekiston fani, maorif va madaniyati xodimlari ham o‘zlarining salmoqli ulushlarini qo‘shdilar.
Urishning barcha jabhalarida O‘zbekistonlik jangchilar qahramonlik va mardlik mo“jizalarini ko’rsatdilar. Umuman, ikkinchi jahon urushi janglarida turkistonlik jangchilar, shu jumladan, o‘zbeklarning an‘anaviy urish qobiliyatlarining saqlanib qolganligini ko’rsatdi. Ja‘mi bo’lib O’zbekistondan ikkinchi jahon urushiga 1 million 433.230 kishi safarbar qilingan edi. Bu o‘sha davrdagi O‘zbekiston aholisining urushga yaroqli 50-60 foizi demakdir. O‘zbekistonlik jangchilar urush janglarida mardlik va qahramonlik namunalarini ko‘rsatdilar. Ulardan 1753 kishi «Moskva mudofaasi uchun», 2738 kishi «Stalingrad mudofaasi uchun» medallari bilan taqdirlangan bo‘lsa, o‘zbekistonlik jangchilardan 1706 kishi —Berlin olinganligi uchun”medali, 2430 kishi “Budapeshtni ozod qilish uchun” medali, 109208 kishi “Germaniya ustidan g’alaba qozonilganligi uchun”medali bilan taqdirlandilar. Xulas, 1939-1945 yillardagi ikkinchi jahon urushiga ko‘rsatgan jasorat, qahramonligi va mardligi uchun O‘zbekistonlik jangchilardan 120 ming kishi orden va medallar bilan taqdirlandilar. 300 ortiq kishiga esa Qahramon unvoni berildi. Ammo urush va kiritilgan tarixiy g‘alaba vatanimiz xalqlariga qimmatga tushdi. O‘zbekistondan frontga safarbar qilingan 1433230 kishidan 263 005 halok bo‘ldi, 132670 kishi bedarak yo‘qoldi va 60452 kishi o‘z yurtiga nogiron bo‘lib qaytdi.
Ikkinchi jahon urushida qozonilgan g‘alabaga Qashqadaryo viloyatining mehnatkashlari o‘zlarining munosib ulushini qo‘shdilar. Urushda 46 mingga yaqin yurtdoshlarimiz ishtirok etdilar. Ulardan 23655 nafari urushda halok bo‘ldi, 21 mingdan ko‘prog‘i yarador va nogiron bo‘lib qaytdilar. 18 mingdan ortiq jangchilar mardlik va jasoratlari uchun orden va medallar bilan mukofatlangan. Hozirgi kunda viloyatda 143.144 nafar urush va mehnat fayriylari bor. Shulardan 2572 nafari urush qatnashchilari va 21828 nafarini urush orti mehnat faxriylari tashkil etadi. Ikkinchi jahon urushi mamlakat xalq xo‘jaligida juda katta moddiy va ma‘naviy zarar keltirdi. Bu zararning barchasini jamlab fashistlar talab ketgan va yo‘q qilib yuborgan moddiy boylikni ham birga qo‘shib hisobgalanga urush davridagi baholar bo‘yicha keltirilgan zarar taxminan 2 trilion 600 milliard so‘mni tashkil etadi. Boshqacha qilib aytganda xalq mehnati bilan yaratilgan milliy boylikning deyarli uchdan bir qismini urush alangasi yutib yubordi. O‘zbekiston xalqi urushdan zarar ko‘rgan shahar, qishloq, korxonalarni tiklashdek vatanparvarlik ishida ham ulkan mehnat jasoratini ko‘rsatdilar.
Umuman, O‘zbekiston va uning mehnatkashlari fashizmga qarshi olib borilgan urushda qo‘lga kiritilgan g‘alabaga o‘zining munosib va salmoqli hissalarini qo’shdilar. Prezidentimiz I.Karimov haqli ravishda ta‘kidlaganidek: «Ikkinchi jahon urushiga qanday qaralmasin, bu urush qaysi g‘oya ostida va kimning izmi bilan olib borilgan bo‘lmasin, o‘z Vatani, el-yurtining yorug‘ kelajagi, beg‘ubor osmoni uchun jang maydonlarida halok bo‘lganlarni, o‘z umrilarini bevaqt xazon qilgan insonlarni doimo yodda saqlaymiz. Bu achchik, lekin oliy haqiqatni unutishga hech kimning haqqi yo‘q va bunga yo‘l ham bermaymiz!». O‘zbekistonliklarning jang maydonlaridagi jasorati, front orqasidagi fidokorona mehnati mustabid davlat mashinasining tazyiqi, erksiz harakat tarzida emas, balki ongli, asl vatanparvarlikning manbai bo‘lgan Vatanga muhabbat tuyg‘usining yuksak darajadagi ko‘rinishi bo‘ldi. Urushda halok bo‘lganlar xotirasini tiklash va qadrlash maqsadida «Xotira» kitoblari tuzildi, Xotira maydoni va motamsaro ona yodgorlik majmuasi tashkil etildi. Bu ishlarga boshchilik qilgan yurtboshimiz farmoni bilan 9 may «Xotira va qadrlash» kuni deb e‘lon qilindi.