‘zbekiston respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi umumiy psixologiya

TEMPERAMENTNING PSIXOLOGIK TAVSIFI VA 
FIZIOLOGIK ASOSLARI
Jamiyat hayotida tinimsiz o‘zgarishlar natijasida psixologiyaning 
bir qancha tarmoqlari yuzaga keldi.  Psixologiya fanining muhim so- 
halaridan biri shaxs psixologiyasidir. Bu tarmoq shaxsning individual
216

---

xususiyatlari  -   xarakteri,  temperamenti,  qobiliyati,  xulq-atvorining 
yetakchi omillari, kasb-hunarga moyilligini o‘rganadi.
Shaxs  -   ijtimoiy  va  shaxslararo  munosabat mahsuli,  ongli  faoli- 
yatning  subyekti  bo‘lmish  individdir.  Shaxsga  taalluqli  bo‘lgan  eng 
muhim xususiyatlari uning jamiyatdagi murakkab ijtimoiy munosabat- 
lariga bevosita aloqadorlik,  ijtimoiy faoliyatga nisbatan ham obyekt, 
ham  subyekt bo‘lishidir.  Demak,  shaxs tashqi  ijtimoiy ta’sirlami  o‘z 
ongi  va  idroki  bilan  qabul  qilib,  so‘ngra  shu  ta’sirlaming  subyekti 
sifatida faoliyat ko‘rsatadi.
Shaxs individualligi deganda, nima tushuniladi?
Individuallik -  shaxsning  subyektiv va ijtimoiy mohiyatini  ifoda- 
lashdagi o‘ziga xos xususiyat bo‘lib -  temperament, xarakter, qobiliyat, 
iste’dod va geniylik sifatlariga bo‘linadi. Har bir inson takrorlanmasdir, 
shuning uchun har bir inson o‘z sifat va xususiyatlari bilan bir-biridan 
ajralib turadi.  Masalan, bir xil  temperamentli  insonlarda ulaming qo- 
biliyatlari turlicha va xarakterlari har xil bo‘lishi mumkin.
TEM PERAM ENTNING PSIX O LO G IK  TAVSIFI
P
sixologiya  fani  tarixida  temperament  haqidagi  ta’limotni  bi- 
rinchi  bo‘lib  qadimgi  grek olimi  Gippokrat  (e.a.  460-356-y.) 
yaratdi.  Gippokrat  temperamentning  mohiyati  va  temperament  tip- 
larining  nomlarini  asoslashga  harakat  qilib,  o ‘tkazgan  tadqiqotlari 
asosida  temperamentga  xos  xususiyatlami  tizimga  solib,  quyidagi 
turlarga ajratgan: xolerik, melanxolik, flegmatik, sangvinik. Ulaming 
har  biriga  xos  bo‘lgan  xususiyatlami  alohida-alohida  tavsiflab  ber- 
gan.  Gretsiya  faylasuflari  to‘rt  element -  havo,  suv,  olov  va  tuproq 
elementlariga muvofiq keladigan sifatlar:  issiqlik,  sovuqlik,  quruqlik 
va namlik sifatlari  to‘g ‘risidagi  gipotezalarga asoslangan holda, ular 
inson a ’zosida bu elementlarga to‘g ‘ri keladigan to‘rtta asosiy suyuq- 
lik bor, deb hisoblaydilar.
Temperament  tiplarining nomlari  ham  ana  shu  suyuqlik nomlari 
bilan  bog'liq.  Masalan,  xolerik  grekcha  “xole”  so‘zidan  olingan 
bo‘lib  -   o‘t,  sangvinik  grekcha  “sanguis”  so‘zidan  olingan  bo‘lib  -  
qon, melanxolik grekcha “melanxole” so‘zidan olingan bo‘lib -  qora
217

---

o ‘t, flegmatik grekcha “plegma” so‘zidan olingan bo‘lib -  shilimshiq 
modda  degan  ma’nolami  bildiradi.  Gippokrat ta’limotiga  ko‘ra,  har 
qaysi  odamda  yuqoridagi  to‘rt  xil  suyuqlikdan  biri  ko‘proq  bo‘lib, 
inson a’zosida ustun turadi.
Rus  olimi  I.RPavlov  o ‘zining  “Asab  tizimining  tiplari”  nom- 
li  ta ’limotini  kashf  etdi.  Akademik  I.P.Pavlov  asab  tizimining