‘zbekiston respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi umumiy psixologiya

Yuragi keng,  barqaror intilishlarga  va 
doimiy  his-tuyg‘ularga  ega,  harakatlari 
va  nutqi bir xil maromda  boHgan,  ruhiy 
holatini  tashqi  tomondan  ifoda  et-
v i #  
maydigan inson flegmatik deb ataladi.
Flegmatik temperament (bosiq, o g ‘ir 
tabiatli)
 
-  hissiyotning juda sekin, kuch- 
siz  q o ‘z g ‘alishi  va  uzoq  davom  etmas-
ligi bilan xarakterlanadi. Flegmatik temperamentli insonlarda, his- 
siyotlarning  tashqi  ifodasi  kuchsiz  bo ‘ladi.  Bu  xil  temperamentli 
odamlarni  xursand  qilish,  xafa  qilish  yoki  g ‘azablantirish  ancha 
qiyin.
Flegmatiklarda  psixik  jarayonlar  sust  o ‘tadi.  Bu  xil  tempera­
mentli  odamlar  nihoyat  og‘ir,  yuvosh,  bosiq,  harakatlari  salmoqli 
bo‘ladi. Flegmatik tipidagi insonlar hissiyotga tez berilmasligi bilan 
ajralib  turishadi.  Ular  arz  holini  hammaga  aytavermaydi,  boshqa- 
laming hissiyotlarini ham beparvolik bilan kuzatadi. Ular uzoq kuta 
olishi va sabr-toqatli bo ‘lishi bilan boshqa temperament egalaridan 
ajralib turishadi.
Psixologik  tadqiqotlar  natijasiga  ko‘ra,  temperament  turlari  ara- 
lash  tarzda  uchrashi  ham  kuzatiladi.  Insonda  qaysi  tipdagi  tempera­
mentning xususiyatlari ko‘proq namoyon bo‘lsa, shunga qarab u yoki 
bu temperament tipiga mansub deb ataladi.
Har bir temperament tipining o‘ziga xos ijobiy va salbiy tomonlari 
bor. Jumladan, xolerik temperamentli shaxsning ijobiy tomoni uning 
g‘ayratliligi,  harakatlar tezligi,  qat’iyligida;  salbiy tomoni tormozla- 
nish jarayoni  sust  bo‘lganiigi  sabab  nojo‘ya  harakatlami  sodir  etib 
qo‘yish holatlarining yuzaga kelishi; flegmatik tipining ijobiy xislat- 
laridan biri bosiqlikda, hissiyotlami yengib o ‘ta olishda;  salbiy jihati 
sustkashligi,  beparvoligi  ba’zida  yalqovligida;  melonxoliklaming 
ijobiy tomoni  ehtiyotkorona munosabat,  osoyishtalik;  salbiy  tomoni 
ular  oddiy  voqealardan  ham  ta’sirlanishi,  arzimagan  narsadan  xafa 
bo‘lishidir.
221

---

Temperament  xususiyatlari  aqliy  mehnatga  ta ’sir  etishi,  aqliy 
jarayonlarning  tezligiga,  diqqatning  barqarorligi  va  ko ‘chishi, 
ishga  “jalb  qilish”  dinamikasi,  ish  davomida  emotsional jihatdan 
o ‘z-o‘zini  tartibga  solish,  asabning  m a’lum  darajada  zo ‘riqishini 
belgilab beradi. Temperamentning faollik darajasi va harakatchan- 
lik darajasi kabi xususiyatlari ta ’limning muvaffaqiyatiga qarama- 
qarshi ta ’sir ko‘rsatadi.  Shu bilan birga faoliyatning b a’zi turlarida 
temperament  xususiyatlaridan  faqat  ularning  bajarilish  jarayo- 
nining  borishi  emas,  balki  m a’lum  darajada  natijasi  ham  bog‘liq 
boMishidir.  Faoliyatning  bu  turlariga  nisbatan  psixikaning  ancha 
maqbulroq va kamroq  darajada barqaror belgilar to ‘g ‘risida  gapi- 
rish  mumkin.  Harakatlar  sur’ati  va jadallashuviga  qat’iy  talablar 
qo‘yiladigan  mehnat  sohalarida psixikaning  individual  xususiyat­
lari mehnat faoliyati qobiliyatiga ta ’sir etuvchi omil bo ‘lishi mum­
kin.  Har  bir  sohada -   fan,  texnika,  san’at  sohasidagi  har  xil  kasb 
egalari  orasida  temperamentning  turli  xil  tip  vakillarini  uchratish 
mumkin.  K o‘pchilik  shoir  va  yozuvchilarda  ta ’sirchanlikning 
yuqori darajasini kuzatgan holda ularni melanxolik temperamentli 
shaxslar sirasiga tegishli  deb  aytish mumkin.  Kasb  tanlashda ham 
temperametning  ahamiyatli jihatlari m a’lum m a’noda o‘z ta ’sirini 
o‘tkazadi.  B a’zi  bir kasblar borki,  ular  oldiga  yuqori  darajada ta­
lablar qo‘yiladi. Masalan, futbolchi bo ‘lish uchun chaqqonlik,  ser- 
harakatchanlik  talab  etilsa,  aktyor  yoki  san’atkor  bo ‘lish  uchun 
emotsional  qo‘zg‘alish,  tartibga solish,  asabning m a’lum darajada 
zo ‘riqishini  belgilab  beradi.  Temperamentning  faollik  darajasi  va 
harakatchanlik  darajasi  kabi  xususiyatlari  ta ’limning  muvaffaqi­
yatiga qarama-qarshi ta ’sir ko‘rsatadi.  Shu bilan birga faoliyatning 
b a’zi  turlarida  temperament  xususiyatlaridan  faqat ularning  baja­
rilish  jarayonining  borishi  emas,  balki  m a’lum  darajada  natijasi 
ham bog‘liqdir.
Hayotning  birinchi  haftasida  “yengil”  tabiatli  bolalar  quvnoq, 
hayotga  chanqoq  bo‘lishadi.  “Og‘ir”  tabiatli  bolalar  esa  asabiy 
bo‘lishadi.
222

---

Temperament doim turg‘un, ya’ni o‘zgarmas bo‘ladi.
Masalan:
• 
Ta’sirchan  bolalar  odatda  9  oylik  paytida  harakatchan 
bo‘lishadi.
4  oylik  bolalar  atrof-muhitdagi  o ‘zgarishlami  qabul  qila  ol- 
maydigan,  2  yoshdan  boshlab  qo‘rqoq  va  sust  bo‘lishadi. 
Atrof-muhitga  tez  o‘rganib  qoladigan  bolalar  esa  2  yoshda 
ochiq va xushchaqchaq bo‘ladi.
Ularga  nisbatan  sust  va  qo‘rqoq  2  yoshli  bolalar  8  yoshida 
tortinchoq va uyatchan bo‘lib qolishadi.
Yangi  Zellandiyada  bo‘lib  o‘tgan  tadqiqotlaming  birida  900  ta 
odamning hayoti  kuzatildi.  Bu o‘tkazilgan tadqiqotlarda  shuni  aniq- 
lashdiki,  ruhan  faol  va  impulsiv  3  yoshli  bolalar 21  yoshida yanada 
agressiv, urushqoq  bo‘lib voyaga yetgan. Sust 3 yoshli bolalar esa 18 
yoshdan keyin yanada ehtiyotkor va  qat’iyatsiz bo‘lib  o‘sgan. Yillar 
davomida ju r’atsiz,  sust bolalar o ‘zlarini  erkin tutishni  o ‘rganishadi, 
lekin  dadil  va ju r’atli  bolalaming  hammasiyam  uyatchan  va  tortin­
choq bo‘lavermaydi70.
Psixologiya  fanida  shaxslaming  individual  tipologik  xususiyat­
laridan eng muhim tomoni xarakter bo‘lib, temperament bilan o‘ziga 
xos  psixologik  xususiyatlami  yoritishda  ularning  o‘zaro  bog‘liqligi 
va farqlarini o ‘rganib chiqish lozim.
Temperamentning  xususiyatlari  xarakteming  ko‘rinishlariga  oz 
bo‘lsa-da  o ‘z  ta ’sirini  o‘tkazadi.  Temperament  va  xarakteming  xu­
susiyatlari  insonning umumiy qiyofasini belgilaydigan amalda ajral- 
maydigan  qotishmasini  tashkil  etadi.  Xarakter -  bu  shaxsning  faoli­
yat  va  muloqot jarayonida  tarkib  topadigan  individual  xususiyatlar 
bo‘lib, tipik xulq-atvor xislatlari bo‘lib hisoblanadi.
Shaxsning  faoliyati  va  muloqoti  davomidagi  asosiy  vazifasidan 
biri  yaxshini  yomondan ajratishni  o‘rganish,  tashqi olamga moslashish 
uchun  psixologik  holatni  tarbiyalashdan  iborat.  Garchi  buyuk  fransuz 
olimi Montel aytgandek: “Gapirayotgan gapingiz bilan qilayotgan ishin- 
giz bir-biriga to‘g‘ri kelsa qanday yaxshi” -  lekin bunday hamjihatlikka