‘zbekiston respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi umumiy psixologiya

212

---

Alohida sport turlarida irodaviy sifatlarning nisbiy ahamiyat 
kasb etishi (F.Genov bo‘yicha)
Sport turlari
Eng rnuhim 
irodaviy sifat
«Eng muhim»ga 
yaqin sifat
Quyi daraja
[  guruh -   yengil  atletika, 
chang‘ida  uchish,  suzish, 
velosport, konkida uchish, 
eshkakli, yelkanli qayiqda 
suzish
Tirishqoqlik
Dadillik,
barqarorlik
Tashabbuskorlik,
mustaqillik,
qat’iyatlilik,
mardlik
II guruh -  sport va badiiy 
gimnastika, 
akrobatika, 
og‘ir  atletika,  konkida 
figurali uchish, o‘q otish
Tirishqoqlik,
dadillik
Mardlik
Tashabbuskorlik,
mustaqillik,
qat’iyatlilik
III guruh- chang‘ida sak- 
rash,  slalom  (chang‘ida 
balandlikdan 
sakrash), 
parashyut  bilan  sakrash, 
motosport, alpinizm
Mardlik,
qat’iyatlilik
Tirishqoqlik,
dadillik
Tashabbuskorlik,
mustaqillik
IV guruh -  sport o‘yinlari 
(Futbol, B/b, V/b. va b.)
Tashabbuskorlik,
mustaqillik
Tirishqoqlik,
qat’iyatlilik,
mardlik
Dadillik,
barqarorlik
V  guruh  -   boks,  kurash, 
qilichbozlik
Tashabbuskorlik,
mustaqillik
Qat’iyatlilik,
mardlik
Dadillik,
barqarorlik,
tirishqoqlik
L.S.Vigotskiy  irodani  yuksak  ruhiy  funksiya  sifatida  talqin  etib, 
uni  tarixiy  taraqqiyot  mahsuli  ekanligini,  har  bir  irodaviy  akt  av- 
valo  ijtimoiy,  jamoaviy,  umumruhiy,  inter  psixologik  jarayon  deb 
ta’kidlaydi. Irodaning keyingi taraqqiyotini esa u kollektiv faoliyatda 
ko‘radi.  Masalan,  deydi  L.S.Vigotskiy,  bola  o‘yin  va  o ‘qish jarayo- 
nida  boshqalaming  buyruq  va  ko‘rsatmalari,  o‘yin  qoidalarini  baja- 
rib,  o‘zini  boshqarishga  o ‘rganadi.  0 ‘yin  haqida  K.Levin  irodaning 
mohiyati  affektlar  va  xatti-harakatlami  boshqara  olishlikdan  iborat 
deydi. Darhaqiqat, ko‘p psixologlar kuchli iroda egalari kam affektga 
tushadi  deb  ta’kidlaydilar.  L.Vekker  irodaning  xulq-atvomi  tartibga 
solib turuvchi alohida funksiyasi borligini ta’kidlaydi.
L.Vekker regulyatsiyaning 3 ta shaklini ajratadi:
-  ixtiyorsiz;
213

---

-  ixtiyoriy;
-  irodaviy.
Shaxs tomonidan xulq-atvorini irodaviy tartibga solinishi ixtiyo­
riy  regulyatsiyaning oliy shakli bo‘lib, bunda regulyatsiya intellek- 
tual  (aql-idrok),  hissiy-axloqiy  va  ijtimoiy  qadriyatlar mezoni  aso­
sida amalga oshiriladi.
V.I.Selivanov irodani “Odamning  o‘z xulq-atvorini, ongli tartibga 
solish  qobiliyati”,  deb  ta’riflab  buni  miyaning  tartibga  soluvchilik 
funksiyasidan iborat deydi.