Ózbekiston respublikasi oliy va órta maxsus ta’lim vazirligi berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

2.1.1 – rasm. Modelli yondashuvda ólchash jarayoni
Dastlab 1992 yilda chop qilingan “Ólchashlar noaniqligini ifodalash bóyicha qóllanma” (GUM) da kirish kattaliklari bóyicha quyidagi tartiblar órnatilgan:

1. 
   noaniqlikni tashkil qiluvchilarini barcha kirish kattaliklari ularni baholash usuliga muvofiq ikkita kategoriyaga bólish mumkin:
   

• А kategoriya – statistik usullarni qóllash yóli bilan baholanadigan tashkil qiluvchilar (kóp marta ólchash natijalarini ayta ishlash yóli bilan);

• B kategoriya – boshqa usullari bilan baholanadigan tashkil qiluvchilar (masalan, ÓV ni pasportidan olingan tavsiflar, maʼlumotnomalar, attestatlash va kalibrlash sertifikatlari, oldingi tajriba natijalari va .x.).

2. 
   А tur tashkil qiluvchilar standart noaniqlik ( ) sifatida baholanadi va uning qiymati kóp marta kuzatishlarning órtacha kvadratik ogʼishiga tengdir. Ushbu tashkil qiluvchilar erkinlik darajasi soni ( ) bilan xarakterlanadi, , bunda n- kuzatishlar soni. Masalan, elektr zanjiridagi tok kuchi ( ) 15 marta kóp marta tajribada miqdoriy qiymati ólchandi. Bunda erkinlik darajasi soni ga teng bóladi.
   
3. 
   B tur tashkil qiluvchilar ( ) ólchanayotgan kattalik qiymatlari joylashishi mumkin bólgan intervaldagi (joylashish ehtimoli P- ishonch darajasi nomaʼlum ham bólishi mumkin¹ ) maʼlum chegaralardan olinadigan standart (órtachakvadratik) ogʼish sifatida baholanadi. Ushbu tashkil qiluvchilarning erkinlik darajasi soni ² bilan tavsiflanadi.
   
4. 
   Barcha tashkil qiluvchilar yigʼindi standart noaniqlikni ( ) shakllanlantiradi va dispersiyalarni qóshish qoidasiga³ muvofiq hisoblanadi:
   

(2.1.2)

Yigʼindi standart noaniqlik ( ) erkinlik darajasini effektiv soni bilan xarakterlanadi.

5. 
   Noaniqlikni interval baholanishi kengaytirilgan noaniqlik ( ) bólib, uning miqdoriy qiymati yigʼindi standart noaniqlikni ( ) qamrab olish koeffitsienti ga kópaytirish bilan aniqlanadi, yaʼni:
   

(2.1.3)

bu yerda: - kengaytirilgan noaniqlik; - yigʼindi noaniqlik; - qamrab olish koeffitsienti⁴ .

Umumiy holatda qamrab olish koeffitsienti ehtimollik 0,95 va erkinlik darajasini samarali soni bóyicha Stьyudent koeffitsienti kabi aniqlanadi.

Ólchash jarayoni tasodifiy jarayonlar yigʼindisi bólib, bólayotgan jarayonlarni kuzatib borish, nazorat qilish, miqdoriy tavsiflarini baholash taqsimot funktsiyalari, ularning turli ehtimolliklar bóyicha ózgarish intervallariga bogʼliqdir. Shunga asosan, har bir ólchanayotgan kattalikning qiymati boshqa kattaliklarning qiymati va bogʼliqlik funktsiyalari oraqali ifodalanadi.