|
4. 3. Girt Xofstede tipologiyasi
Gollandiyalik olim va IBM kompaniyasining xodimi Girt Xofstede madaniyatlarning boshqa, anchayin murakkab tipologiyasini taklif qiladi. U har qanday madaniyatni tavsiflaydigan beshta asosiy o‘lchovni ajratadi: hokimiyat masofasi, individualizm va kollektivizm nisbati, erkaklik va ayollik nisbati, noaniqlikdan qochish, uzoq muddatga qaratilgan yo‘nalish28.
Hokimiyat masofasi. Hokimiyat masofa darajasi yuqori bo‘lgan jamiyatlarda ierarxiya (pog‘ona) me’yoriy hodisa hisoblanadi. Jamiyatning har bir a’zosi jamiyatda, oilada va kasbiy faoliyatda ma’lum mavqega ega bo‘ladi. Hokimiyat masofa darajasi past bo‘lgan mamlakatlar sifatida Angliya, AQSh va Skandinaviya davlatlarini ko‘rsatish mumkin. Yaponiya, Koreya, jumladan, O‘zbekiston ham xizmat ierarxiyasi va katta yoshlilarning obro‘si yuqori ko‘rsatkich hisoblanadigan davlatlar qatoriga kiradi. Shuningdek, G‘arbda har qanday muhim qarorlarni qabul qilishda ayollar erkaklardek hal qiluvchi ovozga ega bo‘lsa, Sharqda oxirgi so‘z erkak kishi tomonidan aytiladi.
Individualizm va kollektivizm nisbati. G. Xofstedega ko‘ra, individualizm shaxslararo munosabatlar yetarli darajada erkin bo‘lgan madaniyatlarda namoyon bo‘ladi. Odamlar, asosan, faqat o‘zlari va yaqin kishilari haqida qayg‘urishadi. Individualizm darajasi yuqori bo‘lgan madaniyatlarning vakillari muayyan vazifalarni afzal deb bilishadi, ularning hayotida “Men” kishilik olmoshi katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Bunga AQSh, Buyuk Britaniya, Kanada va h.k. davlatlarning madaniyatlari misol bo‘la oladi.
Kollektivizm (jamoaviylik) ustuvor bo‘lgan madaniyatlarda atrofdagilar bilan munosabatda bo‘lish muhim sanaladi. Mazkur madaniyat vakillari ko‘pincha “Biz”, deb fikr qilishadi. Bunday holatlarda individni himoya qiladigan guruh (urug‘-aymoq, hamkasblar jamoasi) va uning qadriyatlari katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Ushbu turga Sharq madaniyati va Lotin Amerikasi kiradi29.
Y.M.Dyakonovaning yozishicha, Yaponiyadagi “individum-guruh” munosabatlari, aksariyat tadqiqotchilar qayd qilganidek, g‘arbnikidan farq qiladi. Yapon uchun guruhning qarashlari, qiziqishlari nihoyatda muhim, u “hammadek bo‘lishga” intiladi. Guruh yaponlarning xulqiga va dunyoqarashiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Yaponlar “guruh” tushunchasini ko‘pincha keng ma’noda talqin qilishadi: guruh - oila, kollej, firma, mamlakat bo‘lishi mumkin30.
Yaponiyada inson hayoti tashkilot bilan bog‘liq bo‘ladi. Yapon kishisi uchun ishxona madaniy va ijtimoiy hayotning markazi hisoblanadi. Barcha xodimlar bo‘sh vaqtlarini birga o‘tkazishadi, hatto ta’til vaqtida ham dam olish uylariga birga borishadi. Shaxsiy hayotdagi hodisalar, jumladan, to‘y, ajralish va h.k. ham jamoaning g‘amxo‘rligi doirasiga kiradi. Shuningdek, kollektivizm yapon oilasining asosiy xususiyatlaridan biri sanaladi. Binobarin, oila a’zolari bir-birini ismi bilan emas, balki qarindoshlik terminlari bilan chaqiradi (masalan, kelin). Oilada ota vafot etganda, uning o‘rnini o‘g‘li oladi va barcha oila a’zolari, hatto onasi ham uni ota deb chaqiradi31.
Jamoaviylik, ayniqsa, o‘zbek madaniyatida yaqqol namoyon bo‘ladi. Prof. M.Bekmurodov o‘zbek jamoaviyligi haqida shunday yozadi: “Jamoaviylik o‘zbek mentalitetida kasb-korga, iqtisodiy omillarga bog‘liqlikdan ham ko‘ra, etnik va ruhiy-ma’naviy omillarga ko‘proq bog‘liqlik bilan izohlanadi”32.
“Boshqalar manfaati uchun o‘z manfaatidan kechish” o‘zbek jamoaviyligining eng asosiy xususiyatlaridan biridir. Bu o‘rinda yozuvchi O‘tkir Hoshimovning amerikalik yirik noshir bilan bo‘lgan quyidagi suhbatini keltirish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
“Amerikada chiqadigan yirik gazetaning rahbari bilan hamsuhbat bo‘lib qoldik. U o‘zbeklar nima uchun mahallani bunchalik hurmat qilishini, nega mahalla to‘g‘risida maxsus qonun qabul qilinganini so‘radi. Mahalla degani qanday institut ekanini tushuntirib berishimni iltimos qildi.
– Men sizga mahallani tushuntirishga ojizman, janob, – dedim rostini aytib. – Uzr-ku, siz uni baribir tushunmaysiz... Buning uchun siz ham, men ham aybdor emasmiz... Hamma gap hayot tarzining qanday shakllanganida.
Tasavvur qiling. Sizlarda farzand voyaga yetishi bilan ota o‘g‘liga atalgan ulush – kapitalni beradi. Shu kundan boshlab yigitcha mustaqil hayotga qadam qo‘yadi va o‘z kunini o‘zi ko‘radi. O‘g‘il bir oydan keyin burnini tortib kelsa, otasi uni haydab yuboradi... Bizda esa, ota-ona bolani voyaga yetkazadi. Uylantiradi. Uyli-joyli qiladi. Bu ham yetmagandek, nevaralariniyam ortmoqlab yuradi. Xullas, bolam-chaqam deb umri o‘tganini bilmay qoladi.
Sizlarda o‘n olti yashar bola otasi bilan ellik dollar talashib, sudga murojaat etsayu, g‘olib chiqib, otasini ming dollar jarima to‘lashga majbur qilsa, bu – demokratiya tantanasi sanaladi. Bizlarda shunday hodisa ro‘y bersa, bunaqa bolani «oqpadar» deydilar va bir umr la’natlaydilar.
Sizlarda Los-Anjelesda yashaydigan ota vafot etib qolsayu, Vashingtonda turadigan o‘g‘il vazirlikdagi yumushlari ko‘pligi uchun dafn marosimiga borolmasa, uni birov malomat qilmaydi. Bizda Surxondaryoning olis qishlog‘ida yashaydigan ota vafot etib qolsayu, Toshkentda turadigan o‘g‘il vazirlikda ishi ko‘payib ketgani uchun otasini so‘ngi manzilga o‘z yelkasida ko‘tarib bormasa, bunaqa vazirdan hamma yuz o‘giradi.
Sizlarda, masalan, bir qiz begona erkak bilan... nima desam ekan... noqulayroq vaziyatda turgan bo‘lsayu, uni yon qo‘shnisi ko‘rib qolib, qizning otasiga xabar qilsa, ota uni sudga berishi mumkin: qizining shaxsiy hayotiga aralashgani uchun. Bizda, mabodo shunday holat ro‘y berib qolsa, qo‘shni qizga qattiq tanbeh berishi, qo‘lidan yetaklab otasining oldiga olib borishi mumkin. Qizning otasi unga minnatdorlik bildiradi: qizning or-nomusini himoya qilgani uchun.
Sizlarda bir qo‘shni ikkinchisidan «Kecha uyingizga qanday mehmon keldi?» deb so‘rasa, narigi qo‘shni ranjishi mumkin. Birovning uyiga kelgan mehmon bilan birovning nima ishi bor? Bizda birovnikiga mehmon kelsa, yon qo‘shnisi darrov xabar oladi. Iloji bo‘lsa, mehmonni o‘zinikiga taklif qilib, oldiga dasturxon yozadi.
Sizlarda, deylik, o‘n yil turmush kechirgan oilaning bekasi kunlarning birida eriga «Azizim, men boshqa birovni sevib qoldim, kel, orani ochiq qilaylik, bolalarni xohlagan paytingda ko‘rib turasan yoki «Mehribonlik uyi»ga topshirsak ham bo‘ladi», desayu, er jahl ustida qo‘l ko‘targudek bo‘lsa, xotin o‘sha zahoti advokatini chaqirib, erini sudga beradi. Mabodo, erkakning ko‘ngli oilasidan sovigan bo‘lsa, amalda uni ham ayoli bilan yashashga majbur qilish mumkin emas. Bu – inson erkini himoya qilish hisoblanadi.
Bizda ayol kishi nobop eridan bezor bo‘lsa, advokat chaqirmaydi, sudga bormaydi, mahallaga chiqadi. Mahalladagilar ayol huquqini kamsitmaydi, «Qamatib yubor, bunday battolni», demaydi ham. Ayolga jinday sabr qilishni, ikki go‘dakning ko‘zyoshini oqizmaslikni maslahat beradi. Erkakni chaqirib olib, ayolini tag‘in xafa qilsa, begunoh bolalarni «tirik yetim» qilsa, uni mahalladan badarg‘a qilib yuborishgacha chora ko‘rishini tushuntirib qo‘yadi. Sizlarda bu – inson huquqini poymol qilish, ayolga «feodallarcha munosabat» deb baholanishi mumkin. Bizda esa buning oti – oilani saqlab qolish, norasida bolalar manfaatini himoya qilish deb ataladi. (Harqalay o‘ttiz yashar erkak yoki ayol huquqini himoya qilgandan ko‘ra yetti yoki besh yashar bola huquqini himoyalash afzalroq deb sanaladi).
Bilmadim, balki sizdagi odatlar yaxshiroqdir. Balki bizdagisi ma’quldir. Buyuk o‘zbek olimi Beruniy bundan ming yil avval yaratgan «Hindiston» kitobida «Biron xalqning u yoki bu udumiga baho berishda «Bunisi menga yoqadi, unisi esa yoqmaydi», deyishga hech kimning haqi yo‘q, negaki har bir xalq an’analari yillar mobaynida shakllangan va o‘sha xalqning hayot tarziga aylangan», deb yozgani bejiz emas. Sizlarda individualizm – shaxs manfaati kuchli. Bizda kollektivizm – jamoaviylik, boshqalar manfaati uchun o‘z manfaatidan kechishdan og‘rinmaslik udumi qadimdan bor...
Bilib turibman, janob, mahalla degani nimaligini baribir tushuntirib berolmadim. Ammo bor gap shu...”.
Do'stlaringiz bilan baham: |
