Zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlatuniversiteti

9 – MA’RUZA
MAVZU: HOZIRGI O‘ZBEK TILIDA YORDAMCHI SO‘ZLAR VA SO‘Z-GAPLAR.


REJA:
1.Yordamchi so‘zlar va ularning turlari: ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklama.
2.Ko‘makchi, uning o‘rganilishi, xususiyatlari, tiplari va turlari. Ko‘makchi lisoniy imkoniyatlarining nutqiy voqelanishi, unda lisoniy va nolisoniy omillar hamkorligi.
3.Bog‘lovchi, uning o‘rganilishi, xususiyatlari, tiplari va turlari. Bog‘lovchi lisoniy imkoniyatlarining nutqiy voqelanishi, unda lisoniy va nolisoniy omillar munosabati.
4.Yuklama, uning o‘rganilishi, xususiyatlari, tiplari va turlari. Yuklama lisoniy imkoniyatlarining nutqiy voqelanishi, unda lisoniy va nolisoniy omillar uyg‘unligi.
5.So‘z-gaplar, ularning o‘rganilishi, xususiyatlari, tiplari va turlari. So‘z-gaplar lisoniy imkoniyatlarining nutqiy voqelanishi, unda lisoniy va nolisoniy omillar munosabati.

Ma’lumki, leksik sath birliklari ikki katta guruhga bo‘linadi: mustaqil so‘z va yordamchi so‘z. Ular orasidagi zidlanishni «ma’noviy va vazifaviy nomustaqillik» tashkil etadi. Bu ziddiyat belgisiga ko‘ra yordamchi so‘z belgili, mustaqil so‘z esa belgisiz a’zo mavqeyini egallaydi. Yordamchi so‘z hech qachon mustaqil qo‘llanmaydi, bog‘liq qurshovdagina kela oladi. Mustaqil so‘z esa mustaqil qo‘llanilish vama’no ifodalash qobiliyatiga ega.

Leksemalarning ma’noviy tasnifida ilk bosqich belgisi “ma’noviymustaqillik” emas, “ma’noviy nomustaqillik” bo‘lishining sababi – mustaqil leksemaning bu belgiga nisbatan betarafligi. Chunonchi, katta guruhni tashkil etuvchi atoqli ot (Temir, Anor, Gavhar) guruhida, mavhum otda mustaqil ma’noning mavjudligi kishini shubhaga soladi. Mustaqil so‘zda “ma’noviy mustaqillik” belgisi shartli. Assimilyatsiya tilshunoslikda boshqacha, biologiyada esa tamoman o‘zgacha talqin etiladi. [Loy] so‘zi adabiy tilda boshqa, otarchi nutqida esa boshqacha mohiyatini namoyon qiladi. Shungao‘xshash hodisani sifat, fe’l, ravishda ham ko‘plab uchratish mumkin. Bularning barchasi “ma’noviy mustaqillik” belgisi mustaqil leksemada nisbiy tushuncha, nisbiy belgi ekanligini ko‘rsatadi. Shuning uchun leksemaning ma’noviy tasnifida ilk bosqichning belgisi – “ma’noviy mustaqillik” emas, balki “ma’noviy nomustaqillik”. Ushbu belgi asosidagi ziddiyatda ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklama kuchli (belgili) a’zoni tashkil etadi. Sof ko‘makchi, sof bog‘lovchi, sof yuklama hech qachon mustaqil ma’noli so‘z xususiyatiga ega bo‘la olmaganligi tufayli uning guruhiga o‘ta olmaydi.