„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi termiz davlat universiteti tarix fakulteti fuqarolik jamiyati kafedrasi

Milliy g‟oya – u yoki bu millat, xalq, elatning milliy an‘analarini, turmush tarzini va tanlab 
olgan  ijtimoiy-siyosiy,  iqtisodiy,  ma‘naviy  tizimni  va  umuman  milliy  manfaatlarni  himoya 
qiladigan,  qo‘llab-quvvatlaydigan,  ularni  mustahkamlash  uchun  ko‘maklashadigan  qarashlar 
majmuidan iborat. O‘z tarixi va taraqqiyotining tub burilish davrlarida har qanday millat va xalq 
kelajagini  belgilaydi,  unga  etishning  o‘ziga  mos  yo‘llarini  tanlaydi.  Ana  shu  jarayonga  xos 
ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy  yo‘nalishlar bilan barcha  g‘oyaviy tamoyillarini  ham  belgilab oladi. 
Bunda butun millat uchun umumiy bo‘lgan g‘oyalar nihoyatda katta ahamiyat kasb etadi. «Milliy 
g‘oya:  asosiy  tushuncha  va  tamoyillar»  risolasida  O‘zbekiston  Birinchi  Prezidenti  Islom 
Karimov tomonidan nazariy jihatdan asoslab berilgan «Vatan ravnaqi», «Yurt tinchligi», «Xalq 
farovonligi»,  «Komil  inson»,  «Ijtimoiy  hamkorlik»,  «Millatlararo  hamjihatlik»,  «Diniy 
bag‘rikenglik» kabi g‘oyalar ana shunday umummilliy g‘oyalar qatoriga kiradi. 
“Milliy g’oya»ning metodlari: 
Barcha ijtimoiy-gumanitar va aniq fanlar uchun umumiy bo‘lgan falsafiy metodlar: bu fan 
uchun ham asosiy metod hisoblanadi. Bular: 
1.  Dialektik metod. 
2.  Qiyoslash va taqqoslash metodi (eski metod) 
3.  Nazariy metod (fikrlash, abstraktlashdan konkretlik sari o‘tish) 
4.  Axloqiy metod. 
5.  Izohlash metodi. 
6.  Siyosiy prognozlash metodi (ijtimoiy to‘qnashuvlar oldini olish). 
7.  Axborotlash  metodi  yoki  integratsiyalash  metodi  ham  deyiladi,  ya‘ni  umumlashtirish 
metodi: fan yutuqlaridan foydalanish. 
8.  Eksperiment metodi. 
9.  Kuzatish metodi. 
10. Empirik sotsiologik metodlar (so‘rov, anketa, matematik model). 
11. Statistik umumlashtirish metodi. 
12. Umummantiqiy metod (analiz, sintez, abstraktlash, umumiylik va h.k.). 
Milliy  g’oya  fani  qonuniyatlari  jamiyat  ijtimoiy-siyosiy  jarayonlari,  iqtisodiy  va  siyosiy 
madaniyat,  ichki  va  xalqaro  tizimlar,  uning  mexanizmlari,  vositalari  hamda  amaliyotni 
o‘rganishda muayyan qonuniyatlarga tayanadi hamda amal qiladi.  
Milliy istiqlol  g‘oyasi  qonuniyatlari davlat hokimiyati va jamiyat  siyosiy  hayotida o‘ziga 
xos  qonunlarning  harakat  qilishi  uchun  sharoit  yaratish,  ularning  har  biri  doirasida  va  o‘zaro 
aloqalarida  uyg‘un  harakat  qilish  jarayonini  vujudga  keltira  bilish,  o‘z  navbatida  undan 
ko‘zlangan maqsad yo‘lida foydalana olish milliy istiqlolda muhim o‘rin tutadi.  
Milliy g’oyaning qonuniyatlari 2 turga bo’linadi.  
1) umumiy  
2) o‟ziga xos qonuniyatlardir.  
1.  Umumiy  qonuniyatlar  turli  xalqlar,  mamlakatlar,  jamiyatlar  hayotida  amal  qiladigan 
umumiy  asosga  ega  bo‘lgan  ichki  zaruriy  bog‘lanishlar  bo‘lib,  u  jamiyat  va  mafkuralar 
(g‘oyalar)ning bir-birlari bilan uzviy bog‘liqligi qonunidir. Jamiyat mafkurasiz yashay olmaydi. 
Demak,  birinchidan,  mafkura  har  qanday  jamiyat  hayotida  zarur.  Mafkura  bo‘lmasa,  odam, 
jamiyat,  davlat  o‘z  yo‘lini  yo‘qotishi  muqarrar.  Ikkinchidan,  qaerdaki,  g‘oyaviy  bo‘shliq 
vujudga kelsa, o‘sha erda begona g‘oya asosida bo‘lgan mafkuralar ta‘siri uchun sharoit vujudga 
keladi. Buning isboti uchun xoh tarixdan, xoh zamonamizdan ko‘plab misollar keltirish mumkin. 

U  jamiyat  oldidagi  maqsadlar,  uni  amalga  oshirish  vositalaridir.  Demak,  Milliy  g‘oyaning 
qonunlari quyidagilardan iborat: 
1) Turli xalqlar, turli jamiyatlar mavjud. Ularning maqsadlari ham, rivojlanish yo‘llari ham 
turli  xil.  Ya‘ni  rivojlanishning,  ijtimoiy  taraqqiyotning  xilma-xilligi  qonun  orqali  namoyon 
bo‘ladi. 
2)  Dunyoning  mafkuraviy  manzarasi  turli  xil  maqsadlar,  turli  xil  manfaatlar,  qarashlar 
bilan bog‘liq holda namoyon bo‘lgan va bo‘lib qolmoqda. Bu ezgu g‘oyalar bilan birga  yovuz 
g‘oyalarning  ham  yashovchanligini,  «dunyoda  mafkura  sohasida  kurashning»  davom  etib 
kelayotganligining asosida yotgan o‘ziga xos jihatidir. 
3)  Globallashuv  jarayonining  milliy  g‘oyaga  ta‘sir  etishi  ham  o‘ziga  xos  umumiy 
qonuniyatdir.  Bu  jarayon  turli  mamlakatlar,  xalqlar  hayotida  ularning  bir-biriga  bog‘liqligini, 
o‘zaro ta‘sirini oshiradi, ma‘naviy, g‘oyaviy hayotida aks etmasdan qolmaydi. 
2.  O‟ziga  xos  qonuniyatlar  o‘zbek  xalqining  hayoti,  turmush  tarzi,  tarixi,  madaniyati, 
milliy-madaniy  merosi  va  qadriyatlarini  aks  ettiradi.  Bu  qonuniyat  Milliy  g‘oyaning  mazmuni, 
maqsadi  va xususiyati nuqtai nazaridan qaraganda alohida, ustuvor ahamiyatga  ega. Chunki  bu 
qonuniyatni  hisobga  olish  o‘zbek  xalqining,  millatning  kelajagi  bilan  o‘zligini  saqlab  qolish 
hamda  o‘z  negizida  rivojlanishini,  dunyoda  o‘ziga  xos  o‘ringa  ega  bo‘lishni  e‘tirof  etish  bilan 
bog‘liq.  Tarixiy  jihatdan  yondashganda,  bu  sohada  «turli  g‘oyalar»,  «mafkuralar»  ana  shu 
muhim qonuniyatlarga zid bo‘lgan holatlarni ham kuzatishini ko‘rsatadi. O‘zbek xalqini tilidan, 
madaniyatidan,  tarixidan  ajratib  qo‘yishga  bo‘lgan  urinishlar  bunga  misoldir.  Chunki  yot  va 
begona g‘oyalar xalqning turmush tarzi, milliy-madaniy qadriyatlaridan ajratib qo‘yish orqali uni 
zaiflashtirishga va o‘z irodasiga bo‘ysundirishga harakat qilgan. 
Demak, Milliy  g‘oyaning qonuniyatlari har bir xalq  uchun milliy o‘ziga  xosligini zamon 
yutuqlari bilan bog‘lanishning nafaqat kafolati, balki rivojlanish strategiyasi hamdir. 
Milliy  g‟oyaning  negizlari  va  asosiy  tamoyillari.  Milliy  g‘oyaning  amal  qilish 
tamoyillarining  o‘ziga  xos  tarzda  namoyon  bo‘lish  jamiyatning  barcha  sohalarida  amalga 
oshirilayotgan  islohotlarning  g‘oyaviy  jihatlarini  belgilash  bilan  bog‘liq.  Bu  printsiplar  bir-biri 
bilan  dialektik  bog‘liqlikda  mavjud  bo‘ladi.  Ular  o‘z  navbatida  milliy  va  umuminsoniy 
qadriyatlar uyg‘unligi talablariga mos keladi. 
1)  Milliy  g‟oyaning  umuminsoniy  qadriyat  tamoyillari.  Insonparvarlik,  inson  qadr-
qimmati  sha‘ni  va  or-nomusi,  haq-huquqlari  hamda  manfaatlarining  ustuvorligi  printsipiga 
tayanadi. Unda insonning hayoti oliy qadriyatdir. Bu tamoyil o‘tkinchi xarakterga ega bo‘lmay, 
balki  O‘zbekistonning  demokratik  rivojlanish  istiqbolini  o‘zida  mujassam  etadi.  Bunda  milliy 
g‘oyaning  insonparvarlik  va  demokratik  tamoyillari  inson  hamda  jamiyat  manfaatlari 
uyg‘unligini belgilab beruvchi tayanch nuqta va jipslashtiruvchi omil vazifasini o‘taydi. Demak, 
milliy  g‘oya  ikki  muhim,  bir-biri  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  negizga  tayanadi.  Bu  bir  tomondan, 
O‘zbekiston xalqining tarixi, turmush tarzi, urf-odat, an‘analari, madaniyati bilan bog‘liq milliy-
madaniy  meros  bo‘lib,  bu  uning  asosi,  bosh  negizi,  tayanchi  hisoblanadi.  Ikkinchisi,  dunyo 
xalqlari  e‘tirof  etib,  faqat  ezgulikka,  bunyodkorlik  ishlariga,  o‘zaro  totuvlik  va  hamjihatlikka 
xizmat  qilib  kelayotgan  umuminsoniy  tamoyillardir.  Shu  ma‘noda  milliy  istiqlol  g‘oyasi 
umumbashariy qadriyatlarni e‘tirof etadi. 
2)  Milliy  qadriyatlarga  sodiqlik  -  milliy  g‘oyaning  tayanch  negizlaridan  biridir.  Bu 
tamoyil O‘zbekiston hududida istiqomat qilayotgan har bir fuqaroning o‘z milliy qadriyatlarini 
asrab-avaylash,  kelajak  avlodlarga  etkazishi  uchun  to‘la  imkoniyatlar  yaratilishini  ifodalaydi. 
O‘tmishdan  qolgan  buyuk  madaniy  boyliklarimiz,  mumtoz  qadriyatlarni  hurmat  qilish,  ularni 
ijodiy jihatdan o‘rganish - bu printsipning asosiy jihatidir. 
Bu  yuqoridagi  har  ikkala  Milliy  g‘oyaning  asosiy  tamoyillari  bir-birini  boyitadi,  ayni 
paytda o‘zaro mushtaraklikda rivojlanadi. 
Milliy  g‘oya  fanining  o‘ziga  xos  rivojlanish  qonuniyatlarini  quyidagicha  aks  ettirish 
mumkin:  shaxs,  jamoa,  millat,  jamiyat,  davlat  g‘oyaviy  milliy-mafkuraviy  qadriyatlarini 
yuksaltirish.  Bular  g‘oyaviy  mafkuraviy,  milliy  ong,  ijtimoiy  jarayonlar  bilan  bog‘liq 
qonuniyatlardir.  Lekin  ular  umumiy  aloqadorlikda  uyg‘un  rivojlanadi  va  jamiyatda  aks  etadi. 

Inson shaxsini g‘oyaviy-mafkuraviy jihatdan shakllantirishga qaratilgan qonuniyatlardan tashqari 
biz yuqorida bayon etgan milliy va umuminsoniy qadriyatlar, qonuniyatlar ham mavjud. Albatta, 
mazkur qonuniyatlar o‘ziga xos, xususiy va umumiy jihatlarga ega bo‘lib, ba‘zi sohalarda ularni 
chuqur  o‘rganish,  tahlil  qilish  lozim.  Ularni  o‘rganish  jarayonida  milliy  istiqlol  g‘oyasi  va 
mafkurasining umumiy tamoyillari mohiyati va mazmunidan kelib chiqmoq kerak. Shu boisdan 
ham mustaqil taraqqiyot yo‘lidan borishning turli konkret sharoitlardagi o‘ziga xos xususiyatlari, 
yo‘nalishlari  va  umumiy  qonuniyatlari  o‘rtasidagi  bog‘lanishlarni  teran  o‘rganmoq  va  ularni 
tadqiq etish foydadan holi emas. 
 
4. Jamiyatdagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar ta‟sirida g‟oyalarning differentsiallashuvi. 
Muayyan  g‟oyalarning  dominantlashuvi  va  ularning  oqibatlari.  Tarixdan  ma‘lum  bo‘lgan 
real mustabid tuzumlarni qiyosiy tahlil etish ular amal qilgan mafkuralarning quyidagi umumiy 
xususiyatlarini  hamda  bu  g‘oyalarni  amalga  oshirish  bilan  bog‘liq  qator  salbiy  oqibatlarni 
aniqlash imkonini beradi. 
Avvalo, mustabidchilik mafkuralari o‘z davlatlarida ijtimoiy va shaxsiy hayotning barcha 
sohalarini  to‘liq  qamrab  olishga,  yagona  dunyoqarash  tizimi  hukmronligini  o‘rnatishga 
intiladilar. Bu mafkuralar buyuk va yorqin o‘tmishni inkor etadilar. Ular jamiyatni inqilobiy yo‘l 
bilan  yoppasiga  qayta  tuzish  zarur  va  uni  amalga  oshirish  mumkin,  deb  hisoblaydilar, 
o‘zlarigacha bo‘lgan qadriyatlarning barchasini yohud ko‘pchiligini bekor qilib, ularni faqat o‘z 
tamoyillari  bilan  almashtirmoqchi  bo‘ladilar.  Masalan,  birinchi  qarashda,  uzoq  o‘tmishga 
qaytishga  chaqiruvchi  islom  fundamentalizmi  go‘yoki  bundan  mustasnodek  tuyuladi.  Biroq, 
aslida bunda ham o‘sha andoza saqlanib qoladi. Ya‘ni Islom fundamentalizmi tarix g‘ildiragini 
o‘rta asr jaholati davriga qaytarish niqobi ostida, «ijtimoiy kazarma» tipidagi bir xillashtirilgan 
mustabid «kelajak»ning o‘ziga xos andozasini taklif etadiki, unda inson fuqarolik huquqlaridan 
to‘liq  mahrum  qilinadi,  haqiqatda  diniy  terrorga  duchor  etiladi.  Bunday  g‘oyaning  qanday 
ayanchli  oqibatga  olib  kelishini  O‘rta  asr  Yevropasidagi  inkvizitsiya  misolida  ko‘rib  o‘tish 
mumkin. 
Axborot  monopoliyasi  ham  siyosiy  va  iqtisodiy  hokimiyatni  mutlaqlashtirish  bilan 
chambarchas  bog‘liqdir:  «mustabid  tuzum»da  barcha  axborot  vositalari,  jamiyatda  muomalada 
bo‘lib  turgan  axborotning  mazmuni  ham  apparatning  qattiq  nazoratiga  olinadi.  Zo‘ravonlik 
ishlatmasdan turib butun monopoliyalar tizimini saqlash va mustahkamlash mumkin bo‘lmaydi. 
Shuning  uchun  ham  davlat  terrorizmi,  terrorni  ichki  siyosatni  amalga  oshirish  vositasi  sifatida 
qo‘llash «mustabidchilik tuzumlari» uchun xosdir. Turkistonda ham inqilobdan keyingi dastlabki 
yillarda  hukumatning  siyosiy  terror  natijasida  butun-butun  ijtimoiy  guruhlar  va  qatlamlar  yo‘q 
qilindi.  Shu  jumladan,  mustabid  tuzumning  g‘ayriinsoniy  xatti-harakatlari  tufayli  qariyb  2,5 
million  kishi  yoki  aholining  deyarli  yarmi  mahv  etilgan  edi.  O‘zbekistonda  faqat  1937-1953 
yillar  mobaynida  (bundan  urush  yillari  mustasno)  ittifoq  mustabid  mashinasi  qariyb  100  ming 
kishini qatag‘on qildi, ulardan 13 ming kishi otib tashlandi. 
Mustabid  davlatlarning  o‘ziga  xos  boshqa  xarakterli  xususiyati  jamiyatning 
harbiylashtirilishi,  «harbiy  lager»  yoki  «qamal  qilingan  qal‘a»dan  iborat  g‘oyaviy-psixologik 
vaziyatni  vujudga  keltirishdan  iboratdir.  Bunda  mamlakat  ichida  harbiy  fanatizm  vaziyati  avj 
oldirilibgina  qolmasdan,  shu  bilan  birga,  agressiv  tashqi  siyosat  ham  amalga  oshiriladi.  Bu 
siyosat harbiy-hududiy va mafkuraviy bosqinchilik qilishga, o‘zining mustabidchilik tartiblarini 
keng miqyosda qaror toptirishga qaratiladi. 
Lekin  tarixiy  haqiqat  shundan  iboratki,  mustabidchilik  mafkuralarining  turli  andozlari  va 
ularning  loyihalari  asosida  yaratilgan  demokratiyaga  qarshi  tuzumlarning  pirovard  natijada 
halokatga  uchrashi  muqarrardir.  Buni  sobiq  sotsialistik  mamlakatlar,  sovet  davlati,  gitlerchilar 
Germaniyasi  va  fashistlar  Italiyasi,  Kambodjadagi  Pol  Pot  rejimi  kabi  mutlaq  haqiqatni  da‘vo 
qiluvchi mafkuralarning tarixan istiqbolsiz bo‘lgani ham yaqqol namoyish etdi. 
Ma‘lumki,  g‘oya-inson  tafakkurida  vujudga  keladigan,  jamiyat  va  olamlarni  maqsad  sari 
yetaklayligan fikr. Unda olamni bilish va amaliy o'zgartirish maqsadlari, ularga erishish yo'llari 
va  vositalari  mujassam  bo'lali.  Falsafa  tarixida  g‘oyalar  turli  ma'nolarda  qo'llangan.  Demokrit 

atomlarni,  Platon  moddiy  bo'lmagan,  konkret  narsa  va  hodisalardan  tashqarida  bo'lgan  ideal 
mohiyatni g‘oya deb hisoblagan. Forobiy «fozil jamiyat», Navoiy «adolatli jamiyat» g‘oyalarini 
ilgari surganlar. 17-18-asrlarda g‘oya tushunchasi bilish nazariyasi bilan bog'lab izohlangan. Shu 
asosda  g‘oyalarning  kelib  chiqishi,  bilishning  turli  darajalari,  shakllari  bilan  aloqasi,  umuman 
bilish  jarayonila  tutgan  o'rni  masalalari  tahlil  qilingan.  Yangi  davrda  Kant  g‘oyalarni  aql 
tushunchalari  sifatida  asoslashga  harakat  qilgan.  Fixte  fikricha  g‘oya  «men»  ning  maqsadidan 
iborat.  Gegel  falsafasida  g‘oya  taraqqiyot  jarayonini  o'zida  to'la  gavdalantiradigan  mohiyat 
sifatida  talqin  etilgan.  Tajriba  natijalari  g‘oyada  umumlashadi  va  shu  ma'noda  bilim  shakliga 
aylanadi.  G'oya  narsa  va  hodisalarning  faqat  mavjud  xususiyatlarini  emas,  balki ularning 
rivojlanish  tendensiyalarini,  kelajakdagi  holatlarini  ham  ifoda etadi.  Ilmiy  nuqtai  nazardan 
qaraganda,  g‘oya  amaliyotga  joriy  qilsa  bo'ladigan bilimdan  iborat.  Demak,  g‘oya  bilish  va 
amaliy 
faoliyat 
o'rtasida 
faol 
bog'lovchi  
hisoblanadi  va  u  barcha  yangi  narsalarni  yaratishning  asosidir.  Fanda  esa  g‘oya  mavjud 
bilimlarni sintez qilish, umumlashtirish va qat'iy tartibga solish vositasi bo'lib xizmat qiladi. Bu, 
avvalo,  har  qanday  taxminlar,  tamoyillar  va  tasavvurlarni  birlashtirib,  yaxlit  tizim  holiga 
keltiradi  va  kashf  etilayotgan  qonunlar,  ilmiy  nazariyalarning  o'zagini  tashkil  etadi.  G‘oya 
falsafiy  tafakkur  doirasida  xilma-xil  ma'nolarda  talqin  etilgan  tushunchalardan  biridir.  Bugungi 
kunda  falsafiy  tafakkur  erishgan  natijalarga  tayanib,    g‘oyaning  mohiyati,  gnoseologik maqomi 
to'g'risida  muayyan  umumiy  xulosalarga  kelingan.  Ilmiy  fakt,  muammo,  faraz,  nazariya  kabi 
voqelikni  aks  ettirish,  ilmiy  bilishning  o'ziga  xos  shakli,  yangi  bilim  va  paradigma  (sistema) 
sifatida  chiqadigan g‘oyada voqelik bundan keyin qay yo'nalishda o'rganilishi zarurligi haqidagi 
ko'rsatma,  maqsad  botiniy  tarzda  mujassamlashgan  bo'ladi  va  shu  tufayli  u  ulkan 
yo'naltiruvchilik  rolini   o'taydi.  Ilmiy  g‘oyaga  xos  bo'lgan  xususiyatlar  qarab  chiqilganda 
g‘oyaning tarixiy  taraqqiyotdagi o'rni yanada oydinlashadi. Har qanday g‘oya kabi ilmiy g‘oya 
ham  ulkan yo'naltiruvchilik  rolini  o'taydi.    Masalan,  atomlarning  mavjudligi  haqidagi 
g‘oya   asrlar  davomida  ilmiy  izlanishlarni  uni  topish,  xususiyatlarini  tadqiq  etish,  dunyoning 
tuzilishidagi  o'rnini aniqlashga  yo'naltirib  keldi.  Natijada  atom  kashf  qilindi.  Bu  kashfiyot 
olamning  tuzilishi  to'g'risidagi  tasavvurlarning  butunlay  o'zgarishiga  olib  keldi.  Ammo  ilm-fan 
taraqqiyotida  salbiy  iz   qoldirgan  g'ayriilmiy  g‘oyalar  ham  bo'lgan.  Masalan,  o'z  davrida 
kibernetika  va  genetikaning  «soxta  fan»ligini  asoslashga  qaratilgan  g‘oyaning  ustuvor  bo'lgani 
bu  fanlar  rivojini  bir  necha  yilga  orqaga surib  yubordi.  Ilmiy  g‘oyalar  taraqqiyot  omiliga 
aylanishi  uchun  ma'lum  shart-sharoit  bo'lishi  kerak,  ya'ni  jamiyatning  umumiy  bilim  darajasi 
yuzaga kelgan yangi bilimni qabul qilishga tayyor bo'lishi hamda uni tekshirib ko'rish, tasdiqlash 
yoki inkor etish imkoniyati — qurollar, vositalar, moliyaviy resurslarga ega bo'lishi lozim. Aks 
holda u ma'lum madaniy-ma'rifiy hodisa sifatida  qolib ketadi. G'oyaning voqelikka mos  kelishi 
muhimdir. 
Ijtimoiy g‘oya ilmiy g‘oyadan farq qilib, odamlarni uyushtiruvchilik xususiyatiga ham ega, 
shu bilan birga u jamiyat hayotiga bevosita ta'sir o'tkaza oladi. Bunda g‘oya ijobiy yoki salbiy rol 
o'ynashi mumkin. O'zbekistonda mustaqillik davrida milliy g‘oya konsepsiyasi ishlab chiqildi. 
 Milliy  g‟oyani  o‟rganishning  O‟zbekistonda  erkin,  demokratik  va  fuqarolik 
jamiyatini  barpo  etishdagi  ahamiyati.  G‘oyaning  inson  hayotidagi  o‘rni  va  ahamiyati  juda 
muhim  falsafiy  masaladir.  Inson  o‘zi  g‘oyalarni  yaratadi,  ulardan  kuch-quvvat  oladi.  O‘zi 
yaratgan  g‘oyalar  insonning  ongi  va  shuurini,  tafakkuri  va  e‘tiqodini  egallab,  uning  sohibiga 
aylanadi. Yuksak g‘oyalar odamlarni olijanob maqsadlar sari etaklaydi. G‘oyasi  yetuk, e‘tiqodi 
butun, qadriyatlari yuksak insongina mardlik namunalarini ko‘rsata oladi.  
Har bir xalqning tarixi shu xalqdan etishib chiqqan buyuk siymolar, mard qahramonlar va 
fidoiy insonlar tarixi asosida bitiladi. Xalqimizning Shiroq va To‘maris, Spitamen va Muqanna, 
Temur  Malik  va  Jaloliddin  Manguberdi,  Amir  Temur  va  Bobur  Mirzo  kabi  mard  farzandlari  - 
buyuk g‘oya sohiblaridir. 
Ming  yillar  o‘tsa  ham,  buyuk  ajdodlarimizning  matonati  va  qahramonligi  xalqning 
xotirasidan o‘chmaydi. Chunki ular yuksak g‘oyalar - Vatan ozodligi, el-yurt baxt-saodati, ilmu 
urfon  rivoji  yo‘lida  jon  fido  qilganlar.  Ahmad  Yassaviy  60  yildan  ziyod  umrini  yer  ostida 

o‘tkazganida ham, Najmiddin Kubro mo‘g‘ul bosqinchilariga qarshi jang qilganda ham ulug‘vor 
g‘oyalar ularga sabr-bardosh va matonat ato etgan. Jordano Bruno jismu jonini egallagan buyuk 
g‘oya tufayli gulxan alangasida ham o‘z e‘tiqodidan qaytmagan, Nasamiyni tovonidan so‘ysalar 
ham, ishqi ilohiy deb jon bergan. 
Muayyan  bir  g‘oya  dastlab  biron-bir  shaxsning  ongida  paydo  bo‘ladi.  Ayni  paytda  u 
yuksak ijtimoiy mazmunga ega bo‘lgani, jamiyatning taraqqiyot yo‘lidagi ezgu intilishlarini aks 
ettirgani bois umuminsoniy haqiqatga aylanadi. 
Insoniyatga  «O‘zini  anglamoq  buyuk  saodat»  ekanligini  anglatgan  Suqrot  ham,  «xalqni 
yakqalam  qildim»,  deya  qoniqish  hissini  tuygan  Navoiy  ham,  Hindiston  va  Pokiston  ozodligi 
yo‘liga  umrini  baxshida  aylagan  Maxatma  Gandi  ham  bugungi  avlodlar  uchun  ibrat  namunasi 
bo‘lgan ulug‘ insonlardir. 
Milliy  g‘oya  va  mafkura  o‘zida  gumanizm  talablarini,  xalqning  iroda  va  intilishlarini  aks 
ettirgan  taqdirda  jamiyatni  birlashtirib,  uning  salohiyat  va  imkoniyatlarni  to‘la  yuzaga 
chiqarishda beqiyos omil bo‘ladi. 
Masalan,  XX  asrda  dunyo  hamjamiyati  tomonidan  tan  olingan  yaponcha  taraqqiyot 
modelini  olaylik.  Yapon  milliy  mafkurasi  «Milliy  davlatchilik  tizimi»  (kokutay),  «Fuqarolik 
burchi»,  «Yapon  ruhi»,  «tadbirkorlik»,  «umummilliylik»,  «fidoyilik»,  «vatanparvarlik», 
«paternalizm»,  «jamoaga  sadoqat»,  «modernizatsiya»  kabi  g‘oya  va  tushunchalar  ushbu 
mamlakatning bugungi kunda erishgan yuksak natijalarga poydevor bo‘ldi. 
Mafkuraviy mustaqillikka erishish ham taraqqiyotning muhim omillaridan biri. Mustaqillik 
mafkurasi,  milliy  uyg‘onish  millatning  o‘z  tarixi  va  taqdirini  chuqur  tushunishi,  milliy  ongi 
o‘sishi,  milliy  qadr-qimmatini  asrashi,  milliy  g‘urur,  vatanparvarlik  tuyg‘usi  kuchayishi  bilan 
bog‘liqdir. Yuksak milliy ong bo‘lmagan joyda to‘laqonli milliy mustaqillik ham, milliy mafkura 
ham bo‘lmaydi. 
Adabiyotlar 
1.  Mirziyoyev  Sh.M.  Erkin  va  farovon,  demokratik  O‗zbekiston  davlatini  birgalikda  barpo 
etamiz. Toshkent –―O‗zbekiston‖ NMIU,-2016.56 b.  
2.  Mirziyoyev  Sh.M.  Buyuk  kelajagimizni  mard  va  olijanob  xalqimiz  bilan  birga  quramiz.  
Toshkent –―O‗zbekiston‖ NMIU, -2016.488 b. 
3.  Mirziyoyev Sh.M.  Milliy taraqqiyot  yo‘limizni qat‘iyat  bilan davom  ettirib,  yangi  bosqichga 
k‘otaramiz. 1-jild,  - Toshkent –―O‗zbekiston‖ NMIU, 2017. -592 b. 
4.  Mirziyoyev  Sh.M.  Xalqimizning  roziligi  bizning  faoliyatimizga  berilgan  oliy  baho.  2-jild,    - 
Toshkent –―O‗zbekiston‖ NMIU, 2018. 
5. Karimov I.A. Yuksak ma‘naviyat – yengilmas kuch. –T., «Ma‘naviyat», 2008. 
6. Nazarov Q. G‘oyalar falsafasi .- T.: Akademiya, 2011. 
 
2 -Ма‟ruza. Milliy g'oya: asosiy tushuncha va tamoyillar fanining tarixiy ildizlari, 
shakllanish bosqichlari. 
                                                                    Reja: 
1.  Insoniyat  tarixida  g'oya  va  mafkuralar  namoyon  bo'lishining  asosiy  bosqichlari:  mifologiya, 
teologiya  va  xalq  ma'naviy-madaniy  qadriyatlarida  milliy  g'oya  va  mafkuraning  ifodalanishi. 
2. G'arb mamlakatlarida ilk g'oyaviy qarashlar va ularning takomil bosqichlari. 
3. Sharq va Markaziy Osiyoda g'oyalarning namoyon bo'lishi, ularning gumanistik mohiyati. 
4. G'arb mamlakatlarida g'oyaviy qarashlarning takomil bosqichlari (ilk o'rta asrlar va Renesans 
davri). 
5. XV-XVII asrlardagi ijtimoiy-siyosiy o'zgarishlar va XVIII va XIX asrlardagi yangi zamon 
g'oyalarining shakllanishi. 
6. XIX asr oxiri va XX asr mafkurasi, uning o'ziga xos xususiyatlari. 
7. Mustaqillik – milliy g'oya fanining bosh mavzusi. Ma'naviy jasorat - millat g'oyasi va ruhining 
ifodasi. 
        Tayanch  so’zlar:  Insoniyat  tarixida  g‟oya  va  mafkuralar  namoyon  bo‟lishining 

asosiy  bosqichlari,“Avesto”,  Sokrat,  Platon,  Aristotel,  Geraklit,  Pifagor,  Xorazmiy,  Farobiy, 
Beruniy,  Ibn  Sino  merosida  g‟oyalar  masalasi.  Temuriylar  davri  g‟oyalari,  Amir  Temur, 
Ulug‟bek,  Navoiy,  Boburning  milliy  va  umuminsoniy  g‟oyalar  to‟g‟risidagi  fikrlari,  xristianlik 
g‟oyalari,Tomazo  Kampanella,  Tomas  Morning  “Quyosh  shahri”  haqidagi  utopik  g‟oyasi. 
Marks  va  Engelsning  sotsializm  g‟oyasi  tanazzuli,  milliy  mumtozlik.  Mustaqillik  –  milliy  g‟oya 
fanining bosh mavzusi. Ma‟naviy jasorat- millat g‟oyasi va ruhining ifodasi. 
 
1.  Insoniyat  tarixida  g'oya  va  mafkuralar  namoyon  bo'lishining  asosiy  bosqichlari: 
mifologiya,  teologiya  va  xalq  ma'naviy-madaniy  qadriyatlarida  milliy  g'oya  va 
mafkuraning ifodalanishi. Milliy g'oyaning tarixiy ildizlari – xalqimizning moziy sinovlaridan 
o'tib  kelayotgan  boy  madaniy  va  ma'naviy  merosi,  milliy  qadriyatlari,  urf-odat  va  an'analari, 
qo'shiqlari, bayram va marosimlaridagi ozodlik, erkinlik uchun kurash ruhi, ota-bobolarimizning 
mustaqillik  yo'lida  ko'rsatgan  jasorati,  bunyodkorlik  ishlari  hamda  ularni  amalga  oshirishda 
ma'naviy ruh bergan tafakkur tarzida namoyon bo'ladi. U asrlar mobaynida yillar sinoviga dosh 
berib,  sayqallanib,  takomillashib  kelgan.  Bu  tafakkurning  markazida  olamning  eng  ulug' 
mo'jizasi  bo'lmish  insonning  ulug'ligi  va  mo'tabarligi  g'oyasi  yotadi.  Binobarin,  u  qadrlanishi, 
e'zozlanishi  lozim.  Chunki  mamlakatning  hayoti,  farovonligi,  ana  shu  mehnatkash  insonlarning 
mehnati, faoliyatiga bog'liq. 
Har qanday mafkura, milliy g'oya tarixiy, madaniy ma'naviy meros, tarixiy xotira asosida 
shakllantiriladi va ularga suyanadi. ―Milliy g'oya oldiga qo'yiladigan talablar haqida gapirmoqchi 
bo'lsak,  avvalo,  uning  ikki  suyangan  tog'i-tayanchi  xaqida  fikr  yuritishimiz  zarur.  Birinchi 
navbatda,  milliy  mafkuramiz  xalkimizning  tarixiy  merosi,  azaliy  an'analari,  udumlari,  tili,  dini, 
ruhiyatiga,  bir  so'z  bilan  aytganda,  milliy  qadriyatlarimiz,  xalqimizning  dunyoqarashi  va 
tafakkuriga asoslangan holda zamonaviy, umumbashariy, umuminsoniy yutuqlardan oziqlangan, 
ularni o'ziga qamrab olgan tarzda Yurt tinchligi, Vatan ravnaqi, Xalq manfaatlari va farovonligi 
yo'lida xizmat qilmog'i darkor‖.          
Milliy  g'oyaninig  tarixiy  ildizlarini  bilish  shuning  uchun  muhimki,  bu  ildizlarda 
ajdodlarimizning  buyukligini  tasdiqlovchi  dalillar  bor,  kelajak  orzu-umidlarini  ko'rsatuvchi 
ma'lumotlar  etarli,  insonni  faollikka,  shu  asosda  yangi  jamiyat  qurishga  chorlovchi  da'vatlar 
mavjud. Milliy g'oyaning tarixiy ildizlarini chuqur anglash insonning amaliy harakatiga qudratli 
ta'sir ko'rsatuvchi omil bo'lib xizmat qiladi. 
          Milliy  g'oyaning  tarixiy  ildizlari  madaniy  –  ma'naviy  merosda,  tarixiy  ong  va  tarixiy 
xotiradadir.  Bu  ildizlarni  bilish,  yana  bundan  tashqari,  milliy  g'oya  kurtaklari  turli  tarixiy 
davrlarda  paydo  bo'la  boshlaganini,  mazmuni  boyib  borganligini  anglashga  yordam  beradi. 
Milliy  g'oya ma'naviyatning tarkibiy qismi  ekanligini hisobga oladigan bo'lsak, ―... albatta, har 
qaysi xalq  yoki millatining ma'naviyatini uning tarixi, o'ziga xos urf-odat va an'analari, hayotiy 
qadriyatlaridan ayri holda tasavvur etib bo'lmaydi. Bu borada, tabiiyki, ma'naviy meros, madaniy 
boyliklar  ko'hna  tarixiy  yodgorliklar  eng  muhim  omillardan  biri  bo'lib  xizmat  qiladi‖  .  Milliy 
g'oyaning  oziqlantiruvchi  ildizlarini  bilish  va  anglash  inson  ma'naviyatini  yuksalatiradi. 
Tarixiylik  va  mantiqiylikni  o'zida  mujassamlashtirgan  ―Yuksak  ma'naviyat  engilmas  kuch‖ 
asarida Islom Karimov tomonidan yaxlit holda ko'rsatilgan ma'naviyatni shakllantiradigan asosiy 
mezonlar bular - ayni paytda milliy g'oyaning tarixiy va zamonaviy ildizlari ham hisoblanadi. 
          Mafkuralar  insoniyat  ibtidosida  mifologik-diniy  qarashlar  sifatida  shakllana  boshlagan. 
Kishilarning bir-birlariga munosabatlarining asoslarini belgilovchi  muayyan qarashlar,  g'oyalar, 
aqidalar,  qoidalar  va  talablar  zamirida  muayyan  qo'rsatmalar  va  tavsiyalar  ishlab  chiqilgan, 
ularga  rioya  qilish  qat'iy  nazorat  qilingan.  Mehnat  sohalarining  kengayishi  ijtimoiy  mehnat 
taqsimotining rivojlanishi natijasida jamiyatda tabaqalanish sodir bo'lgan, bu jarayon bilan uzviy 
bog'liq tarzda turli-tuman diniy, dunyoviy, etnik, huquqiy va boshqa g'oya va mafkura shakllari 
yuzaga  kela  boshlagan.  Shu  bois  g'oya  va  mafkuralar  g'oyat  ko'p  va  turli-tumandir.  Insoniyat 
ibtidosidan  to  hozirgi  kunga  qadar  son-sanoqsiz  g'oya  va  mafkuralar  shakllangan,  tarqalgan, 
ularning ayrimlari bugungi kunda ham yashab kelmoqda, ayrimlari esa kishilarning xotiralaridan 
o'chib ketgan. Bu jarayon hozirgi davrda ham davom etmoqda va insoniyat mavjud ekan, davom 

etaveradi. G'oya va mafkuralar turli tarixiy davrlarda turli nuqtai nazariyalardan turkumlashtirib 
kelingan.  Xususan,  ilk  davrlarda  g'oya  va  mafkuralar  ezgu  va  yovuz,  ilohiy  va  dunyoviy 
turkumlarga ajratilgan. 
            G'oyalarning ―hayoti‖, ularning paydo bo'lishi,  rivojlanishi, boshqa g'oyalar bilan o'zaro 
munosabati, kurashi,  nihoyat,  eskirgan  g'oyalarning  yangilari bilan almashinishi,  ayniqsa, ilmiy 
g'oyalar  misolida  yaqqol  namoyon  bo'ladi.  Qadimgi  yunon  faylasuflari  tabiiy  jismlarning  eng 
kichik, bo'linmaydigan zarrasi si-fatida "atom" tushunchasini kiritgan edi. Ptolemey-Aristoteldan 
tortib,  o'rta  asrdagi  Ulug'bek  astronomiyasigacha  dunyoning  markazini  Yer  deb  hisoblab 
kelganlar;  Yevklid  geometriyasi,  Nyuton  mexanikasi,  Darvin  ta'limoti  ham  o'z  davrining  eng 
ilg'or ilmiy g'oyalariga asoslangan edi. Ilm-fan taraqqiyoti atomning bo'linishini, koinot markazi 
Er  emasligini  ham  ishonchli  dalillar  bilan  isbotladi;  kvant  mexanikasi,  irsiyat  nazariyasi  va 
boshqa ko'plab kashfiyotlar qilindi. Dunyoga A. Eynshteyn, N. Bor, E. Rezerford, M. Kyuri va 
boshqalarning  nomlarini  mashhur  qilgan  yadro  fizikasi  sohasidagi  kashfiyotlar  ham  ilmiy 
g'oyalar  asosiga  qurilgan.  XX  asrda  insoniyat  nihoyatda  ko'p  ilmiy  g'oyalarni  amaliyotga 
aylantirdi. Televidenie, kosmik raketa, kompьyuter, uyali telefon va boshqa sohalardagi yutuqlar 
bunga  yorqin  misol  bo'ladi.  Fan  taraqqiyoti  uzluksiz  va  cheksiz.  Bu  jarayonda  amaliyotda 
tasdiqlanmagan, eskirgan qarashlar yangi ilmiy g'oyalar bilan o'rin almashaveradi.             
                     Adabiyotlarda  g'oyalarni  ularning  inson  va  jamiyatga  ta'sir  qilish  xususiyatlari 
tamoyiliga  ko'ra,  ularning  namoyon  bo'lish  shakllari  ikki  turkumga  -  bunyodkor  va  vayronkor 
g'oyalarga  ajratiladi.  Xususan,  taraqqiyotga  xizmat  qiluvchi,  jamiyat  va  insonni  ezgulikka 
undovchi  g'oyalar  sifatida  ozodlik  va  mustaqillik,  tinchlik  va  adolat,  tenglik  va  hamkorlik, 
do'stlik  va  birdamlik,  hurfikrlilik  va  ma'rifatparvarlik,  bag'rikenglik  va  xalqparvarlik, 
vatanparvarlik  va  insonparvarlik  g'oyalari  qayd  etiladi.  Jamiyat,  xalq  va  davlatlarning 
tanazzuliga  sabab  bo'luvchi,  g'ayriinsoniy  maqsadlarga  xizmat  qiluvchi  vayronkor  g'oyalar 
sifatida  esa  -  mustabidlik  va  bosqinchilik,  terrorchilik  va  aqidaparastlik,  jaholatparastlik  va 
irqchilik, millatchilik va mahalliychilik, vatansizlik va yovuzlik g'oyalari sanab o'tiladi. ―Milliy 
g'oya  deganda,  ajdodlardan  avlodlarga  o'tib,  asrlar  davomida  e'zozlab  kelinayotgan,  shu  yurtda 
yashayotgan har bir inson va butun  xalqning qalbida chuqur ildiz otib, uning ma'naviy  ehtiyoji 
va hayot talabiga aylanib ketgan, ta'bir joiz bo'lsa, har qaysi millatning eng ezgu orzu-intilish va 
umid-maqsadlarini  o'zimizga  tasavvur  qiladigan  bo'lsak,  o'ylaymanki,  bunday  keng  ma'noli 
tushunchaning  mazmun-mohiyatini  ifoda  qilgan  bo'lamiz‖  .  Ayrim  hollarda  g'oya  va  milliy 
g'oya, mafkura va milliy mafkura tushunchalarining farqlariga yetarli darajada e'tibor berilmaydi. 
Xususan, g'oya milliy g'oya ma'nosida, mafkura esa - milliy mafkura sifatida talqin etiladi. Agar 
g'oya tushunchasi  asosan aqliy faoliyat bilan bog'liq bo'lsa, milliy g'oya tushunchasi milliy his-
tuyg'u,  millat  mentaliteti  bilan  uzviy  bog'liqdir.  Milliy  g'oya  -  halqning  qalbidan  chiquvchi, 
uning orzu-umidlarini o'zida ifoda etuvchi, xalqning haq-huquqini himoya qiluvchi, uning qadr-
qiymatini  yuksaltirishga undovchi haqqoniy fikrdir. Milliy g'oya xalqning o'zligini anglatuvchi, 
milliy tuyg'ularini uyg'otuvchi, milliy g'urur va oriyatini qo'zg'atuvchi fikrdir. Milliy g'oya xalqni 
uyushtiruvchi, 
uning 
qadr-qiymatini 
tiklovchi, 
o'zligini 
anglatuvchi, 
ijodkorlik 
va 
yaratuvchanligini  ro'yobga  chiqaruvchi,  jamiyat  taraqqiyotini  insonparvarlik  yo'nalishiga 
etaklovchi kuch sifatida namoyon bo'ladi.  
            Insoniyat tarixida g'oya va mafkuralar namoyon bo'lishining asosiy bosqichlari: 
1.  Mifologiya,  teologiya  va  xalq  ma'naviy-madaniy  qadriyatlarida  milliy  g'oya  va  mafkuraning 
ifodalanishi. 
2.  G'arb  mamlakatlarida  ilk  g'oyaviy  qarashlar  va  ularning  takomil  bosqichlari. 
3.  Sharq  va  Markaziy  Osiyoda  g'oyalarning  namoyon  bo'lishi,  ularning  gumanistik  mohiyati. 
4. G'arb mamlakatlarida g'oyaviy qarashlarning takomil bosqichlari (ilk o'rta asrlar va Renesans 
davri). 
5.  XV-XVII  asrlardagi  ijtimoiy-siyosiy  o'zgarishlar  va  XVIII  va  XIX  asrlardagi  yangi  zamon 
g'oyalarining shakllanishi. 
1.  Mafkuraning XIX asr o'rtalaridan boshlangan takomil bosqichlari. 
2.  XIX asr oxiri va XX asr mafkurasi, uning o'ziga xos xususiyatlari. 

3.  Mustaqillik  –  milliy  g'oya  fanining  bosh  mavzusi.  Ma'naviy  jasorat  -  millat  g'oyasi  va 
ruhining ifodasi. 
         Kishilik  tarixidan  yaxshi  ma'lumki,  dastlab  odamlarning  ishonch-e'tiqodi  tabiatni 
ilohiylashtirish  asosida  shakllangan.  Shuning  uchun  eng  qadimgimafkuralar  haqida  gap 
ketganda,  avvalo,  odamlar  jamoa  bo'lib,  urug'larga  bo'linib  yashagan  ibtidoiy  davrlarni  eslash 
lozim.Chunki  odamlarning  jamoa  bo'lib,  ya'ni  birlashib  yashashi  ularning  muayyan  mafkura 
asosida  uyushganidan,  tabiat  o'zgarishlariga  birgalikda  javob  izlaganidan  dalolat  beradi.  Bunda 
ular  yashaydigan  hududning  o'ziga  xos  iqlimi,  tabiat  dunyosi,  shart-sharoiti  muhim  ahamiyat 
kasb etgan. Insonning hali texnika rivojlanmagan vaqtidagi hayot tarzi, moddiy ta'minoti ko'proq 
tabiat  hodisalariga  bog'liq  bo'lgani  uchun  har  bir  qabila  tevarak-atrofidagi  borliqni  o'zining 
moddiy-ma'naviy ehtiyojlaridan, ularni qondirish darajasidan kelib chiqqan holda tasavvur etgan. 
Shu  tariqa  tabiat  hodisalari  o'rtasidagi  bog'liqlikni  aks  ettiradigan  afsona  va  rivoyatlar  paydo 
bo'lgan.  Masalan,  eng  qadimgi  davrlarda  nur,  ziyo,  bahor,  yoz  farovonlik,  yaxshilik  va  ezgulik 
ramzi sifatida tasavvur etilgan bo'lsa, qish, ayoz qorong'ulik, zulmat,  yomonlik va vayronkorlik 
timsoli  sifatida  tasavvur  etilgan.  Afsona  va  rivoyatlar,  tasavvurlarga  asoslangan  bunday 
qarashlarni biz mifologik qarashlar deb  ataymiz. Mif  -  yun. mifhos  –  afsona, rivoyat, asotir  — 
ibtidoiy  davr  kishilari  ongi  va  t.sida  inson,  tabiat,  jamiyat  va  koinotning  paydo  bo'lishi  bilan 
bog'liq  voqealar,  shuningdek,  tabiat  va  jamiyat  hodisalarining  aks  etishi,  Mifologiya  –  miflarni 
o'rganuvchi  fan  sifatida  ijtimoiy  ong  shakllaridan  biri  va  kishilarning  tabiiy  va  ijtimoiy 
hodisalarning  mohiyatini  anglashda  ilk  bosqich  hisoblanadi.  Xususan,  totemizm,  animizm, 
fetishizm  kabi  ibtidoiy  dinlar  ana  shu  asosda  shakllangan.  Ular  jonning  abadiyligi,  tabiatdagi 
narsa  va  hodisalarning  ilohiy  quvvatga  ega  ekani  to'g'risidagi  xilma-xil  g'oya  va  sodda 
qarashlarni ifoda etgan. 
       G'oyaviy e'tiqodlarning shakllari: Totemizm; Animizm; Fetishizm; Magiya. 
Masalan, totemizm – hayvon va o'simliklarga sig'inish asosidagi diniy ta'limot. Bu so'z Shimoliy 
Amerikada  yashaydigan  Ojibva  qabilasi  tilidan  olingan.  Totemizm  odamzodning  muayyan 
o'simlik va hayvon turlariga qarindoshligi borligini anglatadi. Bunday xususiyatlar ayrim xalqlar 
hayotida  bugungi  kungacha  uchraydi.  Masalan,  hindlar  sigirga,  avstraliyaliklar  kenguruga, 
qirg'izlar  oq  bug'uga  baxt  keltiruvchi  hayvon  deb  qaraydi.  Bizning  ajdodlarimiz  esa  humo 
qushini  ulug'laganlar.  Shuning  uchun  davlatimiz  gerbida  humo  qushi  tasviri  tushirilgan. 
Yuqorida aytganimizdek, ibtidoiy odamlar hamma narsaning joni bor, ular sezadi, fikrlaydi, deb 
o'ylaganlar.  Ular  yaxshilik  keltirsin,  yomonlik  keltirmasin  deb  turli  xil  marosimlar  o'tkazib, 
duolar o'qiganlar. Animizm (lotincha anima – ruh degani) – har bir narsaning joni bor deb e'tiqod 
qilishga undovchi ana shunday qarashlar asosida shakllangan.  
Fetishizm (fransuzcha fetiche – but, sanam, tumor degani) – jonsiz narsalarga sig'inishga 
da'vat  etuvchi  e'tiqod.  Uning  mazmuniga  ko'ra,  buyumlar  va  ularga  xos  xususiyatlar  insonlarni 
murod-maqsadga  etkazishi,  odamlarning  hayotiga  biron-bir  tarzda  ta'sir  etishi,  bu  ta'sir  goh 
ijobiy, goh salbiy bo'lishi mumkin. 
Magiya  (―shomon‖  so'zining  tungus  tilidagi  ma'nosi  -  sehrgarlik)  –  real  natijalar  olish 
uchun ilohiy kuchlarga ta'sir etish maqsadida bajariladigan ritual urf-odatlar majmuasi. 
        G'oyalar tarixining keyingi bosqichida teologiya vujudga kelgan. Teologiya-(lot. theo-xudo, 
logos-ta'limot)  Xudo  to'g'risidagi  fan,  ta'limot.  Xudo  uning  sifatlari,  belgilari  va  xususiyatlari 
to'g'risidagi  diniy  ta'limotlarni  asoslash  va  himoya  qilish  tizimi.  Teologiyaga  muayyan  din 
tomonidan belgilangan aqidalarning haqiqatligini isbotlash bilan birga, dindorlarning hayot tarzi 
va me'yorlar majmui ham kiradi. 
         Millatimizga  xos  ilk  g'oyalar  zardo'shtiylik  tarzidagi  diniy-falsafiy  ta'limot  sifatida 
shakllangan.  Uning  g'oyalari  bilan  bog'liq  qadriyatlar  bugungi  kungacha  yashab  kelmoqda  va 
xalqimiz  turmush  tarzining  o'ziga  xos  xususiyatlarini  belgilashda  nafaqat  ulkan  ma'naviy-
ma'rifiy  meros,  shu  bilan  birga,  xalqimizning  ma'naviy-ruhiy  tiklanishi  va  qadriyatlarimizni 
asrab-avaylashning  negizi  hamdir.  Zardo'shtiylikning  asosi  bo'lgan  ―Avesto‖  kitobida  qadimgi 
xalqlarning  dunyo  to'g'risidagi  tasavvurlari,  o'ziga  xos  ijtimoiy,  siyosiy,  ma'naviy  g'oyalar  aks 
etgan.  Ularning  asosini  olamning  azaliy  qarama-qarshi  kuchlari  —  yaxshilik  va  yomonlik, 

yorug'lik va zulmat orasidagi ziddiyatga asoslangan g'oyalar tashkil qilib, ezgu fikr, ezgu so'z va 
ezgu  amal  kabilar  bu  dinning  ustuvor  tushunchalaridir.  Ushbu  g'oyalarda  erli  xalqlarni 
birlashishga da'vat etuvchi yuksak vatanparvarlikni tarbiyalaydigan fikrlar mujassam bo'lib, ular 
shu zamin farzandlari uchun g'urur, o'zlikni anglash va kuch-qudrat timsolidir. 
          ―Avesto‖da  nafaqat  Zardo'sht  ta'limoti,  balki  unda  o'sha  davrning  eng  asosiy  g'oyalari 
xamda  bu  g'oyalarga  tayanib  yozilgan  qo'shiklar,  hikoyat  va  rivoyatlar  jamlangan.  Bir  necha 
kitobdan  iborat  bo'lgan  ―Avesto‖  jamiyat  va  inson  hayotining  barcha  sohalaridagi  g'oyalarni 
umumlashtirgan,  mintaqamiz  xalqlarining  ular  asosida  shakllangan  yashash  va  hayot  kechirish 
qonun-qoidalarini o'zida ifodalagan. Jumladan, unda quyidagi g'oyalar aks etgan: 
-Mol-dunyoga  hirs  qo'yma,  ochko'z  bo'lma.  Dunyo  (boylikka)  hirs  qo'yish  dunyo  lazzatlarini 
bemaza, bexalovat qiladi. Samoviy abadiy lazzatlardan mahrum etadi. 
-G'azabdan  o'zingni  asra,  chunki  g'azab  tufayli  inson  o'z  ishlarini,  ezgu  maqsadlarini  unutadi... 
Halol mehnatdan qoladi. G'azab tufayli hayotda halovat yo'qoladi, safo (xursandchilik kayfiyati) 
o'ladi. 
-Uyquga ruju qo'yma, savob ishdan qolasan. 
-Sergaplik gunohlarni ko'paytiradi.  Kamsuxanlik ezguliklarni  ko'paytiradi. Chunki  kamsuxanlik 
fikrlab so'zlashga imkon beradi.  
            Yurtimizni miloddan oldingi IV asrda zabt etgan makedoniyalik Aleksandr ―Avesto‖ning 
birgina nusxasini qisman (tibbiyot, falakiyot, falsafa, adabiyot) saqlab qolib, uni o'rganish uchun 
ustozi  Aristotelga  yuborgan,  qolgan  nusxalarini  esa  yo'qotishni  buyurgan.  Bu  haqida  Abu 
Rayhon  Beruniy  shunday  yozadi:  ―Yilnoma  kitoblarida  bunday  deyilgan:  podshoh  Doro  ibn 
Doro  xazinasida  (Abistoning)  12  ming  qoramol  terisiga  tillo  bilan  bitilgan  bir  nusxasi  bor  edi. 
Iskandar  otashxonalarni  vayron  qilib,  ularda  xizmat  etuvchilarni  o'ldirgan  vaqtda  uni  kuydirib 
yubordi.  Shuning  uchun  o'sha  vaqtda  Abistoning  beshdan  uchi  yo'qolib  ketdi‖.  Ba'zilar 
Aleksandr  ―Avesto‖  tilini  bilmagani,  uning  mohiyatini  tushunmagani  uchun  kitobning  qadriga 
etmagan va yo'q qilishni buyurgan, degan haqiqatdan yiroq fikrni bayon qiladi. Haligacha teran 
fikrlari bilan jahon ahlini lol qoldirib kelayotgan mashhur faylasuf Aristoteldek buyuk tafakkur 
sohibidan ta'lim-tarbiya olgan Aleksandr kitobning qadrini tushunmaganiga ishonib bo'ladimi? U 
shunchalik  savodsiz  kishi  bo'lganmi?  Yo'q,  albatta.  Aleksandr  kitob  nima  ekanini,  unda  aks 
etgan g'oyalar odamlarga kanday ta'sir ko'rsatishi mumkinligini yaxshi bilgan. Shu bilan birga, u 
o'z qo'shiniga qattiq qarshilik ko'rsatgan yurtimiz xalqlarining g'oyalari ―Avesto‖da o'z ifodasini 
topganini,  o'sha  davrdagi  avlod-ajdodlarimizning  istibdodga  bosh  egmasdan,  kitobdagi  ushbu 
g'oyalarga  tayangan  holda,  tez  orada  yana  istiqlol  uchun  kurashga  chiqishini  nihoyatda  yaxshi 
tushungan.  Xullas,  Turonzamin  xalqlarini  o'z  ajdodlari  qoldirgan  ezgu  g'oyalardan  bebahra 
qilish,  tafakkurini  qaramlikda  saqlashning  eng  yaxshi  va  maqbul  yo'li  —  uni  o'zligidan  judo 
etish,  g'aflatda  saqlash,  tarixini  unutishga  maxkum  qilish  orqali  amalga  oshirilishini  yaxshi 
bilgan jahongir Aleksandr ―Avesto‖ni yo'q qilishga urinishi tabiiy edi. Keyinchalik boshqa jahon 
fotihlari  ham  ana  shunga  o'xshash  yo'llardan  borgani  bu  fikrni  isbotlaydi.  ―Avesto‖  miloddan 
avvalgi XIII asrdan to milodning IV gacha bo'lgan tarixiy voqealarni o'zida aks ettirgani uchun 
milliy  g'oyalarni  asrab-avaylash,  xalqni  jipslashtirish,  uni  ma'naviy  yuksaklikka  da'vat  etish, 
odamlar  o'rtasida  mehr-oqibatni  mustahkamlash  va  milliy  an'analarni  saqlab  qolishda  muhim 
ahamiyat kasb etgan . ―Avesto‖ o'sha davrdagi  ustuvor huquqiy va ahloqiy g'oyalar, ma'budlar 
sha'niga aytilgan madhiyalar, dastlabki yakkaxudolik dinining asosiy aqidalarini, yaratuvchanlik, 
mehnatsevarlik,  yaxshilik,  bag'rikenglik,  davlatchilik  g'oyalarini  o'zida  jamlagan  muqaddas 
manba hisoblanadi.  
         Mustaqillik  davrida  ―Avesto‖ga  munosabat  tubdan  o'zgardi.  Birinchi  Prezidentimiz  Islom 
Karimov o'zining ―Adolatli jamiyat sari‖ asarida ―Bu nodir kitob bundan 30 asr muqaddam ikki 
daryo  oralig'ida,  mana  shu  zaminda  umrguzaronlik  qilgan  ajdodlarimizning  biz  avlodlarga 
qoldirgan ma'naviy, tarixiy merosidir‖, - deb baho bergan edi. O'zbekiston hukumati tashabbusi 
bilan YUNESKO Bosh konferensiyasi 30-sessiyasi ―Avesto‖ yaratilishining 2700 yilligini dunyo 
miqyosida nishonlash haqida qaror qabul qildi (1999, noyabr). O'zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasining  2000  yil  29  martdagi  maxsus  qarori  bilan  2001  yil  noyabr  oyida  ―Avesto‖ 

kitobining 2700 yilligi xalqaro miqyosda keng nishonlandi. Taraqqiyot natijasi o'laroq insoniyat 
tarixining keyingi davrlarida milliy asosdagi hinduizm, iudaizm, konfusiylik singari milliy diniy 
tizimlar shakllangan.Hinduiylik hindistonliklarning ko'pxudolilikka asoslangan dini bo'lib, unda 
uchta  xudo  asosiy  deb  tan  olinadi.  Iudaizm  –  yahudiylik  dini  bo'lib,  unga  ko'proq  shu  millat 
vakillari  e'tiqod  qiladi.  Konfusiylik  –  xitoy  faylasufi  Konfusiy  tomonidan  yaratilgan  ta'limot. 
Yaponlarning milliy dini esa sintoizmdir. Yer yuzining ma'lum mintaqasida paydo bo'lgan diniy 
qarashlarning asosida o'sha tabiiy makonning xususiyatlari, odamlarning yashash tarzi namoyon 
bo'ladi. Masalan, Odam Ato va Momo Havoning yaralishi xususidagi rivoyat dunyoning qariyb 
barcha dinlarida mazmunan deyarli bir xil, ammo shakl nuqtayi nazaridan farq qiladi. Masalan, 
shimoliy  mintaqalarda  yaratilgan  rivoyatlarda  Odam  Ato  va  Momo  Havo,  janubiy  mintaqada 
―tuproqdan yaralgan‖ ilk Ota va Onamizdan farqlanadi. Bunga o'xshash misollarni juda ko'plab 
keltirishimiz mumkin.  Dinlarning deyarli  barchasida ko'plab milliy an'analar, xalqning turmush 
tarzi  ham  mujassamlashgan.  Ular  muayyan  davrlarda  davlat  dini  va  mafkurasi  bo'lib  xizmat 
qilgan.  Jumladan,  konfusiylik  bir  necha  asrlar  mobaynida  Xitoy  xalqining  dini  va  davlat 
mafkurasi  bo'lib  kelgan.  Xususan,  u  hukmdorning  adolatli,  haqiqatparvar  bo'lishi  kerakligi 
haqida  quyidagi  fikrni  keltiradi  –  ―Agar  hukmdor  urf-odatlarni  sevsa  –  xalq  ichida  uni  izzat-
hurmat  qilmaydigani  topilmaydi.  Agar  hukmdor  adolatni  sevsa  –  hech  kim  bo'ysunmaslikni 
ixtiyor  etolmaydi.  Agar  hukmdor  haqiqatni  sevsa  –  xalq  ichida  baxtsiz  odam  qolmaydi‖  .  Ana 
shunday  dono  hikmatlari  tufayli  ham  konfusiychilik  bir  necha  yuz  yillar  davomida  Xitoyda 
davlat dini va mafkurasi darajasiga ko'tarilgan.