„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi termiz davlat universiteti tarix fakulteti fuqarolik jamiyati kafedrasi

popmadaniyat
va 
rokmadaniyatni
ham ko‗rsatadilar, chunki hayot ularning ham 
yashovchanligini hamda muayyan tabaqadagi kishilarning ongini egallaganligini ko‗rsatdi. 
Buning boisini amerikalik siyosatshunoslar ham tan olishdi. Bu haqda Zbignev Bjezinskiy 
shunday degan edi: ―Agar Rim dunyoga – huquqni, Angliya – parlamentni, Fransiya – madaniyat 
va milliy respublikachilikni bergan bo‗lsa, AQSH – dunyoga ilmiy-texnika revolyutsiyasini va 
ommaviy madaniyatni tortiq qildi‖.
AQShda bo‗sh vaqt, ya‘ni dam olishni sanoat asosiga ko‗chirgan. Aholining badiiy 
jihatdan unchalik yuksak bo‗lmagan talablarini qondirish (yoki ushbu talablarni shakllantirish) 
maqsadida ommaviy badiiy adabiyot (fantastika, sarguzasht, bulvar adabiyoti, ―ayollar‖ romani) 
dunyoga keldi. Shuningdek, arzon-garov jangari, triller, melodrama va boshqa filmlarning 
g‗oyasi va o‗lchami bitta – odamlarning amerikacha munosabatlarini qaror toptirish, musiqa 
janrida ham asosan ana shu maqsad kuzatiladi. 
XX asrda jazning yuzaga kelishi va rivojlanishi bilan dunyo musiqa madaniyatini 
o‗zgartirib yubordi. Jaz XX asr arafasida dunyoga keldi. Uning tomiri negrlarning an‘anaviy 
madaniyatiga borib taqaladi. Musiqadagi ritmik pauzalarning kuchayib, pasayib turishi qora 
tanlilarning ―sprichuels‖, regtaym va blyuz kabi o‗ziga xos o‗yinlarini eslatib turadi. 
XX asrda o‗yin madaniyati mislsiz miqyosda tarqaldi. Jahonni egalladi. U bo‗sh vaqtni 
o‗tkazish vositasiga aylandi. Dansing va diskotekaga sig‗inish yuzaga keldi. Musiqa shaklining 
rivojlanishi, eskilarining yo‗qolishi va o‗yinda yangi stil usullarining kirib kelishiga sabab bo‗ldi. 
1920 yillarda ―Charlston‖ modada bo‗lsa, keyinchalik uning o‗rnini ―step‖, ―chechetka‖, jazdan 
ajralib chiqqan irland jigisi keyinroq, 50 yillarda ―rok-n-roll‖, 60 yillarda ―sheyk‖ va ―tvist‖ 

---

xitga aylandi va uning ommaviyligini ta‘minlashda barcha vositalar ishtirok etdi: 
gramplastinkalar chiqarildi, televideniye va radiomahsulotlar tarqatildi. Bu ―ommaviy 
madaniyat‖ tarqatilishidagi eng omadli tijorat loyihasi edi.
– Disko o‗yin yo‗nalishi hozirgi kunlarimizgacha yetib keldi, u juda ommaviy bo‗lmasada, 
hali bor.
―Ommaviy madaniyat‖ bugun iqtisodiyotning eng daromadli tarmog‗iga aylanib 
bormoqda. Uni hozir ―qiziqishlar industriyasi‖, ―tijorat madaniyat‖, ―pop-madaniyat‖, ―bo‗sh 
vaqtdan foydalanish industriyasi‖ deb atay boshladilar. Ma‘lumki, mehnatkashlarning ma‘lum 
qismida bo‗sh vaqt serob. ―Ommaviy madaniyat‖ mazmunini boyitishni taqoza qiladi, chunki 
mamlakatimizda ishlab chiqarishning tobora sanoatlashishi, avtomatlashtirish jarayonida aholi 
o‗rtasida ―bo‗sh vaqtni yopish ehtiyoji‖ ham oshib bormoqda. Ana shu jarayondan hosil 
bo‗ladigan muammolarni hal etish ehtiyoji ―ommaviy madaniyat‖ni yuzaga keltirmoqdaki, bu 
ayniqsa odamning ongiga, ya‘ni adabiyot va san‘atning barcha turlariga bevosita bog‗liqdir. 
Keyingi o‗n yillikda madaniyatni demokratlashtirishda kino, televideniye, kasseta, sport albatta 
(uning tomoshabinga taalluqli qismi) juda muhim kanallar hisoblanmoqda. Ular ayni paytda turli 
toifadagi odamlarning to‗planishiga sabab bo‗lmoqda. Ko‗pincha ularni birlashtirgan istak – 
o‗zlarini psixologik jihatdan bo‗shatib olish istagidir. 
―Ommaviy madaniyat‖ bozordagi tovarga aylanib, muayyan xususiyatlar kasb etdi. 
Avvalo, u ―oddiy‖ (buni jo‗nlik deb atasa ham bo‗ladi). Chunki ko‗pincha bunday mahsulotlar 
―ko‗cha odami‖ga mo‗ljallangandir. ―Ommaviy madaniyat‖ o‗z vazifasini to‗la bajarishi, ya‘ni 
ishlab chiqarishdagi asabiyliklarni olib tashlashi uchun u eng kamida qiziqarli bo‗lishi lozim. 
Albatta, bunday madaniy mahsulotlar intellektual jihatdan yetarlicha rivojlanmagan odamlar 
ehtiyojini qondirishi mumkin va inson ongi, kechinmalariga ta‘sir etadi. Shuning uchun ham 
―Ommaviy madaniyat‖ning ―eng qiziqarli‖ va hammaga tushunarli mavzulari – muhabbat, oila, 
karyera, jinoyatchilik va xo‗rlash, sarguzasht, qo‗rqinch va hokazolardir. 
Mavzular ekspluatatsiyasidan uning egalari katta daromadlar olmoqdalar.
―Ommaviy madaniyat‖ baynalminal va milliy bo‗lishi mumkin. Estrada musiqasi bunga 
misol bo‗ladi: u hammaga tushunarli va barcha yoshdagilarga, bilim darajasidan qat‘iy nazar, 
aholining barcha qatlamlariga o‗ng‗ay. 
―Ommaviy madaniyat‖ning badiiy qimmati xalq madaniyatidan pastroq bo‗ladi. Lekin 
uning auditoriyasi kengroq, chunki u muallifli, u odamlarning hozirgi daqiqalardagi ehtiyojini 
qondiradi, har qanday yangi voqea va hodisalarga xozirjavob bo‗ladi. Ma‘lum vaqt o‗tgach, ular 
o‗z dolzarbligini yo‗qotadi, eskiradi va modadan qoladi. Yuksak darajadagi asarlar va xalq 
madaniyati bunday qismatga uchramaydi.
Ma‘lumki, o‗smirlar, yoshlar, talabalar yangilikka intiluvchan, tengqurlariga havasmand, 
modaparast, xorij standartlarini oson qabul qilishga ruju qo‗ygan bo‗ladi. Ulardagi ana shu 
ijtimoiy-psixologik holat kirib kelayotgan shubhali qadriyatlarga tanqidiy yondashuvni cheklab 
qo‗ymoqda. Maqbul yoki nomaqbulligi haqida muayyan fikr-mulohazasi bo‗lmagan yoshlar 
hayotimizga, milliy mintalitetimizga mos kelmaydigan mafkuraviy mahsulotlarni matbuot orqali 
qabul qilishga oshiqmoqda. ―Ommaviy madaniyat‖ tashqi ko‗rinishi, oson o‗zlashtirilishi bilan 
ularni qiziqtirmoqda. Turfa g‗oya va ramzlar zamonaviy modalar ommaviy madaniyat 
mahsulotlari yoshlardan chuqur fikr-mulohaza yuritishni talab etmaydi, har xil hayot 
tashvishlaridan, turmush muammolaridan ―xalos‖ etadi, jasadni va ruhni dam oldirish, ularni 
o‗qishga, bilim olishga emas, balki o‗ynab-quvnab, ―yashab olish‖ga chaqiradi. Aslida 
―ommaviy madaniyat‖ning, uni tarqatayotganlarning ham asl maqsadlari shundan iborat. 
Mamlakatimiz aholisining qariyb 60 foizini yoshlar tashkil etishini va ―ommaviy madaniyat‖ 
mualliflari aynan ana shu auditoriyani nazarda tutayotganini e‘tiborga olsak, vazifalarimiz 
mas‘uliyati aniq ayon bo‗ladi.
Yoshlarning badiiy ehtiyojlarini qondirish, ular o‗rtasida ―ommaviy madaniyat‖ 
mahsulotlarining tarqalmasligi uchun muayyan ishlar amalga oshirilayotir, albatta ularning 
san‘atga, adabiyotga va boshqa ma‘naviy mahsulotlarga bo‗lgan ehtiyojlarini o‗rganib borish 
hozir izchil olib borilmoqda.

---

Bitiruvchilarda esa aksincha, san‘atni kundalik tashvishlardan xalos etish vositasi deb 
qarash eng yuqori ball, ya‘ni 53,5 foiz ovoz oldi, ya‘ni so‗rovda qatnashgan bitiruvchilarning 
shunchasi san‘atga shunday vosita deb qarar ekan. Ularning orasida san‘atga estetik zavq berish 
manbasi deb qarovchilar ham oz emasligi ma‘lum bo‗ldi. Birinchi kurslarga nisbatan san‘atni 
ijodga rag‗batlantiruvchi vosita deb qarovchilar 7,7%, qadriyatlarni shakllantirish vositasi deb 
qarovchilar esa 5,2% kam ekan. 
―Ommaviy madaniyat‖ning hayotimizga bostirib kelishida dastlab ommaviy axborot 
vositalari asosiy rolni o‗ynadi. Bugunga kelib esa, reklama uning ajralmas yo‗ldoshiga aylanib 
qoldi. Bozor qonuniyatlari ―ommaviy madaniyat‖ mahsulotlarini keng tarqatishdan manfaatdor 
bo‗lib maydonga chiqmoqda. Zamonaviy audio-videotexnikalar, ovoz yozish va kuchaytirgich 
asboblarining yuzlab turlari ―ommaviy madaniyat‖ mahsulotlari reklamasi bilan kun 
ko‗rmoqdalar. U sanoat asosiga ko‗chirilgach, o‗rtacha, bo‗sh ―ommaviy madaniyat‖ 
mahsulotlarini ko‗paytirish va sotish bo‗yicha qudratli tizim yaratildi. Istagan do‗kondan 
dunyoning har qanday xonanda yoki sozandasi ijro etgan qo‗shiq, klip audiovideotasmasini 
topish mumkin. San‘atga, ―ommaviy madaniyat‖ga mas‘uliyatsizlik bilan munosabatda 
bo‗ladigan, yengil-yelpi ijod bilan elga tanilgan san‘atkorlar armiyasi paydo bo‗ldi. O‗zlari shoir, 
o‗zlari kompozitor bo‗lgan, musiqiy maxsus bilimi bo‗lmagan juda ko‗plab guruhlar paydo 
bo‗ldi va ular o‗z mahsulotlarini istagancha reklama qilmoqdalar. Yoshlar esa ana shunday 
siyqasi chiqqan, lekin ma‘lum ma‘noda ―o‗z auditoriyasini topgan‖, ―san‘atkor‖lar armiyasi 
bilan yuzma-yuz turibdilar. Reklama – yaratuvchi kuch emas, balki u ommaviy psixologiyani 
aks ettiruvchidir.
Ba‘zan kliplarda chiroyli qizlar va yigitlar nima deyayotganligini o‗zlari ham 
tushunishmaydi. Kuchli musiqa sadosi ostida nimalardir deyishadi, mashinalarga o‗tirib 
qayerlargadir borishadi. ―Ommaviy madaniyat‖ mahsuli bo‗lgan bunday ―asarlar‖ millat 
mentalitetini pasaytirishga xizmat qilayotgani sir emas. Reklama nima deydi? Birorta shirin 
ichimlikni iste‘mol qilib cheksiz rohat va farog‗at olish mumkin. Biror narsaga erishish uchun 
jon kuydirish, ter to‗kib, mehnat qilish shart emas, ichimlikni sotib olish kerak va uni iste‘mol 
qilish kerak. Yoki yozib olingan fonogrammaga mos qilib, labni qimirlatib turaverish kerak, 
tamom vassalom. Endi o‗sib, jamiyatga kirib kelayotgan yoshlarga, o‗smirlarga ham OAVlar 
shunday ta‘lim bermoqdalar va u qay bir darajada o‗z xaridorini topmoqda hamda ongiga ta‘sir 
etmoqda. Demak, ―ommaviy madaniyat‖ning ana shunday siyqalanib, jo‗nlashib borishi 
hammamizni ogohlikka chorlashi lozim.