„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi termiz davlat universiteti tarix fakulteti fuqarolik jamiyati kafedrasi

Dunyoni bo‟lib olishga urinayotgan mafkuralarning shakllari: 
1. Buyuk davlatchilik mafkurasi. 
1
Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yO‘lida. T.: 6. - T.: «O‘zbekiston», 1998, 240-241 - betlar.

---

2. Diniy ekstremistik mafkuralar. 
3. Pansovetizm mafkurasi. 
4. Panislomizm mafkurasi. 
5. G‘arb turmush tarzini ifodalagan mafkuralar. 
6. Amerikacha turmush tarzini ifodalagan mafkuralar. 
7. Turli diniy sektalarning g‘oyalarni ifodalovchi mafkuralar. 
1. Buyuk davlatchilik shovinizmi
- (
Shovinizm
- fran. burjua millatchiligining o‘ta 
reaktsion formasi). Shovinizm siyosati boshqa millat va xalqlarga nafrat va dushmanlikni avj 
oldirishga qaratilgan. Shovinizm go‘yo to‘laqonli bo‘lmagan boshqa millatlar va irqlar ustidan 
hukmronlik qilishga da‘vat etilgan bir millatning alohidaligini («mumtozligini») targ‘ib etadi. 
Shovinizm
ba‘zi ko‘p sonli millatlarning nafaqat ko‘p millatli imperiya doirasida, balki uni 
o‘rab turgan jo‘g‘rofiy - siyosiy makonda ham o‘zining mutlaq hukmronligini o‘rnatish uchun 
kurashda namoyon bo‘ladi. Davlat etakchi mavqe (davlat)ga ega bo‘lgan, o‘z millatini «oliy» 
millat deb e‘lon qilgan millat hukmron ekspluatator sinflarining ideologiyasi va siyosati bo‘lgan 
buyuk davlatchilik shovinizm, shovinizm va millatchilikning bir turidir.
Buyuk davlatchilik shovinizmi
boshqa millatlar va mamlakatlar bilan o‘zaro madaniyatli 
hamkorlik qilishga tayyor emaslikdan kelib chiqadi. Uning ifodachilari harbiy imperiyalardir. Bu 
imperiyalarning iqtisodiyoti bosib olingan hududlarni ekspluatatsiya qilar va hatto ularning 
hayotiy manbalari hisobiga yashar edi. Ayni chog‘da bo‘ysundirilgan xalqlarga ularga madaniy 
jihatdan va umuman milliy jihatdan norasoligi haqidagi halokatli g‘oya singdirilar edi.
Buyuk davlatchilik shovinizmi va agressiv millatchilik bir-birini to‘ldiradi, bular o‘z 
davlati manfaatini ilgari surib, milliy qadriyatlarni tayyorlashda, milliy madaniyatlar va 
ma‘naviy qadriyatlarni oyoq osti qilishda, avtoritar tuzum o‘rnatishda, boshqa mamlakat 
xalqlarini itoatgo‘y qilib saqlab turishda, hozir esa sobiq Ittifoqni tiklash uchun qilayotgan 
harakatida, o‘z ta‘sir doirasini boshqa mustaqil davlatlarda saqlab qolish uchun intilishda, 
millatlar o‘rtasida o‘zaro ishonchsizlik tug‘dirishda, xalqaro-huquqiy me‘yorlarni inkor etishda, 
tashqi iqtisodiy aloqalarni to‘sishda, yangi mustamlakachilikni zo‘rlab qabul qildirish harakatida 
yaqqol namoyon bo‘lmoqda.
Birinchi Prezident Islom Karimov «O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida...» asarida 
shovinizmga «Shovinizm ba‘zi ko‘p sonli millatlarning nafaqat ko‘p millatli imperiya doirasida, 
balki uni o‘rab turgan jo‘g‘rofiy-siyosiy makonda ham o‘zining mutlaq hukmronligini o‘rnatish 
uchun kurashida namoyon bo‘ladi» deb ta‘rif bergan (Karimov I.A. Asarlar. T. 6. 65-bet). 
Bunday davlatlarga ko‘proq iqtisodiy jihatdan zaif, ichki beqaror davlatlar nishon bo‘ladi.
O‘zbekistonni, avvalo Rossiya imperiyasi, keyin sovet imperiyasi yuritgan buyuk 
davlatchilik shovinizmi jafolarni tortgan hozirgi paytda, XXI asr boshlariga kelib bu davr 
turlicha talqin etilmoqda. Bu talqinlarning 2 tasi haqida «O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida...» 
asarida fikr yuritilgan:
1) «Birinchi andozaning» mualliflari, - deyiladi asarda, - ehtimol samimiy tarzda, mintaqa 
Rossiya imperiyasi tarkibidagi Turkiston muxtoriyati sifatida rivojlanib, o‘z metropoliyasidan 
zarur rag‘batlarni olib turar edi. Chunki podsho Rossiyasi mahalliy an‘analar va asoslarni yo‘q 
qilmagan va buzmagan holda o‘lkaning burjuacha tadrijiy rivojlanishini rag‘batlantirgan edi, deb 
hisoblaydilar». Ushbu guruh mualliflari mintaqada o‘tkazilgan bolshevikcha tajriba, shu 
jumladan, milliy davlat chegaralanishi, iqtisodiyotning haddan tashqari ixtisoslashtirilishini 
keskin tanqid qiladilar va bularni Markaziy Osiyo mintaqasidagi hozirgi ziddiyatlarning asosiy 
sabablari, deb hisoblaydilar. Shu bilan birga ular kommunistik tuzumdan keyingi yangi Rossiya 
Markaziy Osiyo mintaqasida barqarorlashtiruvchi rolni o‘ynash uchun juda mos keladi, degan 
g‘oyani ilgari suradilar.
2) Boshqa fikrga ko‘ra, mintaqadagi muammolarni o‘lkaning mustamlaka o‘tmishi keltirib 
chiqargan. Bu fikr tarafdorlari o‘lkani o‘z tarixiy va milliy negizlariga qaytarishni taklif qiladi. 
Bunga musulmon davlat-larga ergashgan, ular bilan yaqinroq integratsiyaga kirishgan 
taqdirdagina erishish mumkin, deb hisoblaydilar.

---

Ikkala nuqtai nazarda ilmiylikka nisbatan siyosat va ehtiroslar ustunligi yaqqol ko‘rinib 
turibdi. Bu nuqtai nazarlar ayni buyuk davlat-chilik shovinizmi va agressiv millatchilikning 
hurujlari tufayli kelib chiqqan.
Mustaqillikka erishib, bugungi kunda rivojlanayotgan Markaziy Osiyo respublikalarini 
asabiylik bilan, alam bilan qarshi olmoqdalar. Bunga Rossiya matbuotida chiqayotgan tahlilliy 
materiallar yaqqol misol bo‘la oladi. 1997 yil 26 martda «Novaya nezavisimaya gazeta» sonida 
bosilgan «MDH: tarixining ibtidosimi yoki intihosi» bosh maqolasida «sobiq Sovet 
respublikalari uchun mustaqil davlatga aylanish imkoniyatini berishdan iborat Rossiyaning 
xatosi», bu «xato»ni to‘g‘rilash haqidagi imperiyachilik da‘volari bilan chiqqan edi.
Maqolada go‘yo Rossiyaga «Janub tahdidi» deb atalgan tahdid vujudga keldi, Rossiya 
shakllanib borayotgan Markaziy Osiyo hamdo‘stlik blokini parchalab yuborishi zarur, degan 
agressiv takliflar ilgari suriladi.
Prezident Islom Karimov 2005 yil 14 yanvarda «Nezavisimaya gazeta» (Moskva) 
muxbirining savollariga javobi «Imperiya davrida bizni ikkinchi darajali odamlar, deb 
hisoblashar edi» deb nomlanib, mazkur intervyuda bunday holatlarga o‘z vaqtida javob berib, 
Ukrainadagi «Zarg‘aldoq inqilobi», «Gruziya va Ukrainada so‘nggi paytlarda sodir bo‘lgan 
voqealarni», O‘zbekiston ijtimoiy-siyosiy jarayonlaridagi o‘zgarishlar bilan chuqur tahlil qilib 
berdi.
1
Hozirgi kunda buyuk davlatchilik g‘oyalari mazmunan o‘sha-o‘sha bo‘lsada, unga 
endilikda o‘ta zamonaviy shakl berilmoqda. Mustaqillikning dastlabki yillarida bular rus 
millatining mumtozligini tiklash, Rossiya tevaragida kuchli jo‘g‘rofiy - siyosiy maydon yaratish, 
«Yagona va ahil xalqlar oilasi»ni tiklash, yangi mustaqil davlatlarning qaysi biri bilan hamkorlik 
qilish, qaysilarini ajratib qo‘yish va boshqa sohalarda ko‘rinmoqda.
Mustaqil O‘zbekiston uchun bugungi kunda buyuk davlatchilik shovinizmi va agressiv 
millatchilik tug‘dirayotgan tahdidlarning real xavfi quyidagilardan iborat:
1)Xalqaro, davlatlararo va elatlararo qarama-qarshilikni kelti-rib chiqarish.
2)Xalqaro-huquqiy va ichki davlat suverenitetimizni ro‘yobga chiqarishga qarshilik 
ko‘rsatish.
3)O‘zbekistonning tashqi iqtisodiy aloqalarini chegaralashga, ular-ni teng huquqli 
bo‘lmagan sharoitga solib qo‘yishga urinish.
4)Mamlakatimiz aholisiga elektron, radio-axborot vositalari orqali mafkuraviy yo‘l bilan 
tazyiq o‘tkazish, jahon afkor ommasida O‘zbekiston haqida noto‘g‘ri tasavvur tug‘dirishga 
intilish.
5)Millatlar o‘rtasidagi o‘zaro ishonchsizlikni keltirib chiqarish, millatlararo munosabatlarni 
keskinlashtirish.
6)Yangi mustamlakachilik va yangi imperiyachilik yondashuvlarini zo‘rlab qabul qildirish, 
hamma sohalardagi o‘zaro manfaatli va teng huquqli hamkorlikni sekinlashtirish xavfi.
Genosid
(yun. genos – nasl-nasab va lot. saedere – o'ldirish, yo'q qilish) – odam zoti va 
insoniyatga qarshi eng og'ir jinoyatlardan birini anglatuvchi tushuncha. Aholining ayrim 
guruhlarini irqi, millati, etnik yoki diniy belgilariga qarab yo'q qilish, ularni qasddan butkul yoki 
qisman qirib tashlashni ko'zda tutadigan shart-sharoitlarni vujudga keltirish, shuningdek, bolalar 
tug'ilishini cheklashga qaratilgan choralar. Genosid atamasi 1943 yilda asli kelib chiqishi 
yahudiy bo'lgan polshalik yurist Rafael Lemkin tomonidan kiritilgan bo'lib, 1948 yilda xalqaro 
huquq maqomini olgan. 1948 yildan e'tiboran genosid BMT tomonidan xalqaro jinoyat sifatida 
tan olingan. Genosidni sodir etish va unga jazo qo'llash bo'yicha Konvensiyada u inson hayotiga 
qarshi qaratilgan og'ir jinoyat sifatida baholangan. O'zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksida 
ham tinchlik, inson xavfsizligiga qarshi qaratilgan jinoyat sifatida qayd etilgan. Genosid XVIII-
XIX asrlarda ayrim Yevropa davlatlarining mustamlakachilik siyosatida yaqqol namoyon bo'ldi. 
Masalan, yevropaliklar Tasmaniya oroli aholisini qirg'in qilganlar, oxirgi tasmaniyalik 1843 
yilda otib o'ldirilgan. Genosid aparteidga xos bo'lgan ayrim xususiyatlarni o'z ichiga oladi. 
1
Karimov I.A. Imperiya davrida bizni ikkinchi darajali odamlar, deb hisoblashar edi. - T.: «O‘zbekiston», 2005. - 
64 b.

---

―Genosid jinoyatining oldini olish va uning uchun jazolar to'g'risida‖gi Xalqaro Konvensiyasiga 
binoan (1948) genosidi sodir etishga aybdor deb topilgan shaxslar jinoiy javobgarlikka tortiladi. 
XX asrda usmoniylar tomonidan armanlarni o'ldirish va quvg'in qilish; II jahon urushi davrida 
natsistlar Germaniyasi tomonidan yahudiylarni qirib tashlash; xorvatiyalik Pavelich rejimi 
tomonidan serblarni ommaviy qirg'in qilish; 1975-1979 yillarda Kambodjada Pol Pot va Ieng 
Sari jallodlari tomonidan 3 mln.dan ortiq kambodjaliklarni o'ldirib tashlash; 1994 yilda 
Ruandada xutu qabilalari tomonidan 800 mingga yaqin tutsi qabilalarining qirg'in-barot qilinishi 
genosid jinoyatiga misol bo'la oladi. Sobiq mustabid tuzum davrida ham genosid turli xalqlar va 
millatlarga qarshi amalga oshirilgan, ko'plab ommaviy qatag'on, qurbonlarga olib kelgan. 
Shuning uchun genosid qanday shaklda namoyon bo'lishidan qat'i nazar, dunyo jamoatchiligi 
tomonidan insoniyatga qarshi eng dahshatli jinoyat sifatida qoralanadi. 
Fashizm (ital. fascismo, fascio — bog'lam, aloqa, bog'liqlik) — mustabidlik ruhidagi 
siyosiy harakatlar, partiya va rejimlarni bildiradi. Bu oqim I jahon urushidan keyin Yevropa 
mamlakatlaridagi tajovuzkor ta'limotlar asosida paydo bo'ldi. Fashizm paydo bo'lishining asosiy 
sababi — jamiyatdagi barcha ijtimoiy qatlamlarni qamrab olgan uzoq muddatli global inqiroz 
bilan bog'liq edi. Fashizm mafkurasi va amaliyoti ana shu inqirozdan tez va nisbatan samarali 
chiqishga urinish sifatida namoyon bo'ladi. Fashizm milliy safarbarlik va birdamlikka asoslangan 
mafkura bo'lib, I jahon urushida mag'lubiyatga uchragan davlatlarni birlashtirishni nazarda 
tutgan edi. Bu — jamiyat tuzilishi va tizimini yangicha tashkil etishga qaratilgan millatchilik va 
irqchilik shakllarining yig'indisidir. U jamiyatni majburiy tarzda «biznikilar» va «begonalar»ga 
ajratib, irqchilik, militarizm g'oyalari asosida «begonalar»ni yo'q qilishni targ'ib etadi. Fashizm 
— ommaviy siyosiy harakat bo'lib, ulkan targ'ibot-tashviqot apparati asosida ommaning xulq-
atvori va dunyoqarashini boshqaradigan g'oyaviy mafkuraviy texnologik majmuadir. 
Fashizmning boshqa reaksion diktaturalardan farqi shundaki, u jamiyat ijtimoiy guruhlarining 
kattagina qismi tomonidan qo'llab-quvvatlanadi. Fashistik harakat va tuzumlarning ijtimoiy asosi 
turli mamlakatlarda nisbatan turlicha bo'lib, ular, birinchi navbatda, inqirozdan zarar ko'rgan o'rta 
va quyi qatlam vakillari hisoblanadi. Ba'zi mutaxassislar o'rta sinfning industrlashtirish davridagi 
xususiy manfaatlarining cheklab qo'yilishi sababli paydo bo'ldi desa, boshqalari fashizmning 
ijtimoiy asosini o'rta sinfning ekstremistik qismi tashkil etadi, degan fikrni ilgari suradi. Fashizm 
o'ziga xos totalitar yoki avtoritar siyosiy madaniyatning shunday turini yaratadiki, u insonlarning 
oila, kundalik turmush, ishlab chiqarish va boshqa sohalardagi munosabatlariga, ya'ni ijtimoiy 
hayotning barcha jabhalariga bevosita ta'sir o'tkazadi. Fashizm siyosiy harakat va tuzum sifatida 
turli ko'rinishlarda — monarxistik (Ispaniyada Franko boshchiligida), harbiy-fashistik (Chilida 
Pinochet boshchiligida) tuzumlar shaklida namoyon bo'lishi mumkin. Natsizm esa I Jahon 
urushidan keyin Germaniyada tashkil topgan natsional-sosialistik ishchi partiyasi bilan bog'liq 
bo'lgan doktrina va siyosiy harakat, keyinchalik Adolf Gitler va uning tarafdorlari tomonidan 
targ'ib qilingan ta'limot. Sharqiy Yevropa mamlakatlarida marksizm bilan bog'liq ta'limotning 
keng yoyilishi va shu asosda kommunistik partiyalarning tashkil topishi, xususan, Rossiya 
imperiyasi va uning mustamlakalari, atrofidagi mamlakatlarda kommunistik harakatning g'alaba 
qozonishi, oqibatda davlat boshqaruvi tizimi, jamiyat qatlamlariga munosabatning keskin 
o'zgarishi va bu voqealar ta'siri G'arbiy Yevropa mamlakatlarida ham sezila boshlashi jamiyatlar, 
xalqlar, ular tepasida turgan siyosiy tizimlar o'rtasidagi kelishmovchiliklarni borgan sari 
keskinlashtirdi. Ayni vaqtda I Jahon urushi oqibatida yuzaga kelgan iqtisodiy inqiroz G'arbiy 
Yevropa xalqlarining quyi tabaqalariga og'ir ta'sir ko'rsatishi bu mamlakatlarda ―kommunistik 
xavf‖ning yanada avj olishiga sabab bo'ldi. Ishchi-dehqonlar tomonidan bildirila boshlangan 
ochiq noroziliklar davlat hukumatlarini larzaga keltirib, tashkil etilgan namoyishlar inqilobiy tus 
ola boshladi. I Jahon urushidan og'ir yo'qotishlar bilan chiqqan Germaniya bunday 
harakatlarning markaziga aylanib qolgan edi. Mana shunday holat va jarayonlardan unumli 
foydalana olgan Gitler hamda uning partiyasi o'nglar va so'llar, Sharq bilan G'arb o'rtasida o'ziga 
xos uchinchi pozisiyani egallashga harakat qildi. Partiya yetakchilari tomonidan olib borilgan 
ayyorona harakat natijasida o'nglar va so'llar, antikommunistlar va sosialistlar tomonidan ilgari 
surilgan g'oyalar nasional-sosialistlar partiyasi g'oyalari sifatida keng targ'ib qilinishi tez orada 

---

bu partiyaning ham burjuaziya, ham harbiy tabaqa, ham ishchi-dehqon sinfining bir qismini 
o'ziga og'dirib olishiga imkon berdi. Partiya g'oyalari va harakatlarining ushbu tabaqalar 
tomonidan qo'llab-quvvatlanishi tez orada uning mamlakat boshqaruv tizimini qo'lga olishiga 
imkoniyat yaratdi. Neofashizn yetakchilari tomonidan kommunistik g'oyalar nemis xalqining 
bo'linib ketishi va oxir-oqibatda millatni barbod qilishi mumkinligi, bu xavflarga qarshi nemis 
millati jipsligi va qudratini namoyon etishi lozimligi g'oyalari natsizmning asosiy g'oyalari 
sifatida targ'ib qilindi. 
Gitler hukumati vujudga kelgan qulay imkoniyatdan foydalanib, keng targ'ibot-tashviqot 
ishlarini olib borgan va bunda nemis millatini eng ulug', tanlangan, oriy millat ekani, barcha 
millatlar undan past turishi va unga xizmat qilishi lozimligi g'oyasini ilgari surgan edi. Bu g'oya 
natsizmning asosini tashkil etib, natsistlar uni ilmiy jihatdan asoslashga harakat qilgan edi. 
Masalan, Arastuning yunonlar oliy xalq va barcha qolgan xalqlar varvarlardir, ular yunonlarga 
bo'ysunib yashashlari kerak, Nitsshening hayotda eng kuchlilargina yashashga haqli va ular o'zga 
xalqlar ustidan hukmron bo'lishi lozimligi yoxud G. Karl Yungning xristianlikning obro'-
e'tiborini kuchaytirish va undagi bo'shliqni g'oyaviy ma'naviy va mafkuraviy jihatdan to'ldirish 
zarurligi haqidagi qarashlariga tayanib, A. Gitler keng miqyosda targ'ibot-tashviqot ishlarini 
yo'lga qo'yib, o'ta keskin va tajovuzkorona natsizmni ishlab chiqdi va amaliyotga joriy eta 
boshlaydi. Natsizmning agressiv siyosati XX asr o'rtalarida yuz bergan va jahon xalqlariga og'ir 
talofatlar etkazgan II Jahon urushini keltirib chiqardi. 
Natsizm g'oyalarining amalda namoyon bo'lishi ushbu urush oqibatlarida keng darajada 
ko'zga tashlanadi va shunga ko'ra, natsizm jahon xalqlari tomonidan inson erkinligini bo'g'ish, 
uni xo'rlash, unga nisbatan yovuzlarcha munosabatda bo'lish, xalqlarni mensimaslik, inson or-
nomusini toptash, millatlararo ixtiloflarni keltirib chiqaruvchi, tajovuzkor xarakterga ega ta'limot 
sifatida e'tirof etiladi. 
Shu jihatdan, natsizm g'ayriinsoniy ta'limot hisoblanadi. Natsistlarning o'zlarini millat 
uchun kurashuvchilar, millat fidoyilari deb ko'rsatishlari ular tomonidan ilgari suriladigan 
g'oyalar, amalga oshiriladigan xatti-harakatlar o'zga xalqlarni kamsitish yoki ayblash hisobidan 
amalga oshirilishi bilan ko'zga tashlanib turadi. Shuningdek, o'zga barcha xalqlarga, ularning 
qadriyatlariga nafrat bilan qarashni butun millat ma'naviyatiga singdirish, millat tafakkuriga 
aylantirishga urinish natsizmning g'ayriinsoniy mohiyatini yaqqol namoyon etadi. Natsizmning 
davlat darajasidagi tizimlarda asosiy aqidaga aylanishi insoniyat uchun o'ta xavfli ekani tarixda 
o'z isbotini topganiga qaramay, ba'zi siyosiy doiralarda hozirgi vaqtda ham natsistik 
qarashlarning paydo bo'lishi va avj olishini kuzatish mumkin. XXI asrda natsizm va fashizm 
jabr-sitamlarini tortgan bir qancha mamlakatlarda, shu jumladan, Germaniyaning o'zida ham,