„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi termiz davlat universiteti tarix fakulteti fuqarolik jamiyati kafedrasi

vayronkor g‟oya deb, 
turli ta‟sirchan vositalardan foydalanib, odamlarni soxta 
va puch maqsadlarga ergashtiruvchi, ularning kuch-qudratini buzg‟unchilik va jinoyatga 
yo‟naltiradigan, insoniyat uchun faqat kulfat keltiradigan g‟oyaga aytiladi. 
Shu bilan birga vayronkor g‘oyalarning mazmun-mohiyatini, maqsad-muddaolarini bilish 
nihoyatda muhim. Bu fuqarolar, ayniqsa yoshlar uchun buzg‘unchi g‘oyalar xavfini anglash, 
o‘zlarida mafkuraviy immunitet hosil qilish uchun zarur bilimlarni egallashiga yordam beradi. 
Tahdid – inson, jamiyat va davlat hayoti hamda faoliyatiga nisbatan muayyan davr 
mobaynida aniq maqsadga yo'naltirilgan mahalliy, hududiy, mintaqaviy va umumsayyoraviy 
13
O‘sha asar. 65-bet 

---

salbiy omillarning tajovuzi tufayli aniq makon va zamonda vujudga keladigan xavf-xatar shakli, 
muayyan beqaror siyosiy-ijtimoiy va tarixiy vaziyatni ifodalovchi tushuncha. Ushbu 
tushunchaning mazmun-mohiyati, namoyon bo'lish shakllari va xususiyatlari Birinchi 
Prezidentimiz Islom Karimovning ―O'zbekiston XXI asr bo'sag'asida: xavfsizlikka tahdid, 
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari‖ asarida ko'rsatib berilgan. Tahdidlar turli-tuman: 
ichki, tashqi, makon nuqtayi nazaridan esa uzoq va yaqin bo'lishi mumkin. So'nggi yillardagi 
voqealar shundan guvohlik beradiki, ularni iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, ekologik, demografik, 
ma'naviy, mafkuraviy, harbiy, tabiiy-iqlimiy tahdidlarga ajratib, tahlil etish mumkin. Yer 
yuzining turli mintaqalarida sodir bo'layotgan, butun insoniyatga xavf solib turgan turli noxush 
hodisalarni tahlil qilgan sari, ularning barchasida inson omili bosh sababchi ekani oydinlashadi. 
XXI asr boshidagi tarixiy tajriba shundan dalolat beradiki, muayyan davlat va millat xavfsizligi, 
barqarorligi, taraqqiyoti hamda istiqboli ko'p jihatdan mazkur millatga xavf solayotgan xavf-
xatar va tahdidlarni anglab yetish salohiyati va qobiliyati darajasiga bog'liqdir. Tahdidlarga 
nisbatan befarqlik, loqaydlik oqibatida tanazzulga uchragan davlatlar ham bo'lgan. Aksincha, 
boqiylikka daxldor millatlar ham borki, ular muvaffaqiyatining asosiy omili bo'lg'usi tahdidni 
oldindan sezib, unga o'z vaqtida javob qaytargani bilan belgilanadi.
Ma'lumki, jahonda vujudga kelgan murakkab vaziyat tufayli hozirgi davrning ma'naviy-
mafkuraviy tahdidlari tuzilishi yanada kengayib ketdi. Zamonaviy mafkuraviy tahdidlar omili 
siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy , madaniy va ma'naviy sohalarni, ya'ni kishilik jamiyati hamda 
hayotining barcha sohalarini qamrab olgan. Ayni paytda ma'naviy-mafkuraviy tahdidlar orqali 
ko'zlangan maqsadlarga erishishda ma'naviyat omilidan asosiy mexanizm 
sifatida 
foydalanilmoqda. Mazkur holat ma'naviy tahdidlarga qarshi kurash samaradorligini oshirish 
uchun ko'plab nazariy muammolarni hal qilishni ham nihoyatda dolzarb vazifa qilib qo'ymoqda. 
Bu masalaga ―Yuksak ma'naviyat – yengilmas kuch‖ asarida alohida e'tibor qaratilgan. Ma'naviy 
tahdidlar o'z mohiyatidan kelib chiqib, eng avvalo, inson ongi, tafakkuri va xulq-atvoriga xavf-
xatar solmoqda. Inson ongi va qalbini vayronkor va buzg'unchi g'oyalar bilan izdan chiqarishga 
harakat qilish uning eng asosiy mazmun-mohiyatini belgilaydi. Mafkuraviy tahdidlar esa 
muayyan jamiyat a'zolarini yagona maqsad va muddaolardan chalg'itib, milliy mentalitetga mos 
kelmaydigan begona g'oya, fikr, maqsad va qarashlarni chetdan turib eksport qilish jarayonida 
o'zini yanada aniqroq namoyon qiladi. Mafkuraviy tahdidlarning o'ta xavfli jihati shundan 
iboratki, u birinchi navbatda, jamiyatning ma'naviy sohasini barbod qilishga yo'naltirilgan. 
Chunki aynan ma'naviy soha har qanday jamiyatning mavjudligi, yashovchanligini 
ta'minlaydigan asosiy o'zak hisoblanadi. Bugun ma'naviy-mafkuraviy tahdidlarning turli xil usul 
va vositalari ishlab chiqilmoqda. Kishi xayoliga kelmaydigan oddiy gugurt qutisidan tortib, 
ustimizdagi kiyimlar, oziq-ovqat mahsulotlari, kinofilmlarning har birida muayyan tarzda katta 
yoki kichik bo'lsa-da, ma'naviy-mafkuraviy tahdid mavjud. Buning xatarli tomoni shundaki, 
ma'naviy-mafkuraviy tahdidlar targ'ibotchilari o'z maqsadlari yo'lida juda katta miqdorda 
mablag' sarflashmoqda. Masalan, bugun AQShda ta'lim sohasiga nisbatan reklamaga 1,5 marta 
ko'p mablag' sarflanmoqda. Ma'lumki, har qanday millatning, jamiyatning inqirozga yuz 
tutishiga, birinchi navbatda, ma'naviyat omilining susayishi sabab bo'ladi. Zero, I.A.Karimov 
tomonidan takror va takror ta'kidlanganidek, biron-bir jamiyat ma'naviy imkoniyatlarini, odamlar 
ongida ma'naviy va axloqiy qadriyatlarni rivojlantirmay hamda mustahkamlamay turib o'z 
istiqbolini tasavvur eta olmaydi. Demak, bugungi kundagi ma'naviy tahdidlar tabiiy ravishda 
jamiyat uchun «ma'naviy xavfsizlik» muammosini keltirib chiqaradi. Jumladan, bizning 
jamiyatimiz uchun ham ushbu masala o'ta dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Hozirgi vaqtda turli 
toifadagi dushmanlarimizning ma'-yatimizga nisbatan xuruji quyidagi ko'rinishlarda yuz 
bermoqda: ekstremistik ruhdagi diniy g'oyalarni tiqishtirishga intilish; milliy taraqqiyot modeliga 
aholi o'rtasida ishonchsizlik uyg'otish; demokratiya qadriyatlari va demokratik taraqqiyot 
imkoniyatlariga nisbatan shubha bilan qarash holatini vujudga keltirish; odamlar ongini ezgu 
g'oyalardan chalg'itish; G'arbga xos bo'lgan dunyoqarash va xulq-atvor normalarini tiqishtirishga 
harakat qilish; jamoaparvarlik, ijtimoiy hamkorlik ruhini inkor etib, individualizm g'oyalarini 
sun'iy ravishda tiqishtirish; xayoliy farovon turmush tarzini va'da qilish; jamiyatni fikrsizlikka 

---

undash; jamiyat a'zolari, ayniqsa, yoshlar tafakkurida milliy qadriyatlarga sodiqlik tuyg'ularini 
zaiflashtirish, xalqimiz urf-odatlari, milliy mentalitetiga begona odatlarni kiritishga intilish. 
G'arazli maqsadlarni ko'zlovchi siyosiy kuchlar mafkuraviy xurujlarni amalga oshirishda eng 
zamonaviy axborot tarmoqlari, san'at, adabiyot, reklama, OAVdan iborat yaxlit bir tizimdan 
foydalanmoqda. Shu bois jamiyatimizda ma'naviy xavfsizlikni ta'minlash masalasiga keng 
qamrovli, sifat jihatidan butunlay yangi asoslarda yondashish davrimizning eng asosiy 
muddaosini tashkil etadi. Chunki o'z ma'naviy xavfsizligini ta'minlay olgan jamiyatninggina 
umri boqiy bo'ladi. Xavfsizlikni ta'minlash har birimizning burchimizdir. Ma'naviy xavfsizlikni 
ta'minlashda quyidagilarga e'tibor berish maqsadga muvofiq: milliy ma'naviy qadriyatlarni asrab-
avaylash; yoshlarni milliy ruhda tarbiyalash; xorijiy san'at namunalarini muntazam ekspert qilib 
borish; ma'naviy daxlsizlik masalasini qonunlashtirib qo'yish; inson irodasini chiniqtirib borish; 
targ'ibot ishlarini zamonaviylashtirib borish. Zero, ―ma'naviy xavfsizlik‖ tushunchasi jamiyat 
a'zolarining milliy, insoniy va shaxsiy tuyg'ulari, qarashlari, turmush-tarzi, qadriyatlari hamda 
urf-odatlarini daxlsiz saqlashni anglatadi. Bugungi davr voqeligi har bir masalada yangicha 
tamoyillar asosida ham yondashishni taqozo etmoqda. Muayyan tahdid, g'oya yoki tamoyillarni 
anglab olish ishning bir qismi, xolos. Shu ma'noda, ma'naviy tahdidlarga qarshi kurashda amaliy 
ishlarga e'tibor berish asosiy masaladir. Buning uchun jamiyat a'zolarida ma'naviy immunitetni 
hosil qilish kerak. Birinchi Prezident I.A. Karimov ―O'zbekiston XXI asr bo'sag'asida: 
xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari‖ kitobida o'z taqdirimizni 
o'zimiz belgilashimiz, istiqlol bergan erk va ozodlikni bugungi murakkab va ba'zan shafqatsiz 
dunyoda bo'layotgan turli xavf-xatarlardan saqlash har birimizga bevosita bog'liq, degan teran 
ma'noli fikrni olg'a suradi. Agar bu fikrni tahlil qiladigan bo'lsak, birinchidan, biz yashab turgan 
dunyo mustaqilligimiz va taraqqiyotimiz uchun turli xil tahlikalarga to'lib-toshganligini anglab 
etish qiyin emas. Ikkinchidan, ko'p jihatdan bizning xohish-irodamizga bo'ysunmaydigan 
ijtimoiy, umumjahon rivojlanish jarayonlari mamlakatimiz fuqarolari oldiga g'oyat mas'uliyatli 
talablar qo'yayotgani bois, turli tahdidlarning oldini olish va barqarorlikka erishish yo'lidagi 
chora-tadbirlarni amalga oshirish har birimizning ma'naviy olamimizga bog'liq ekani to'g'risida 
aniqroq tasavvurga ega bo'lamiz. Demak, xalqaro axborotlashuv mamlakatlar o'rtasidagi 
aloqalarni tezlashtirish bilan bir qatorda, afsuski, milliy, mintaqaviy va global xavfsizlikka 
nisbatan yangi tahdidlarni vujudga keltirmoqda. Mazkur tahdidlar olimlarning Xalqaro 
Federasiyasi tomonidan XXI asrdagi insoniyatga nisbatan bo'lgan eng yetakchi xavf-xatar omili 
deb e'tirof qilinishi ham bejiz emas. Xulosa shundan iboratki, xalqaro xavfsizlik ham, alohida 
olingan mamlakatlarning tinchligi ham tahdidbardosh jamiyat yaratishga ko'p jihatdan bog'liq. 
Jamiyatning axborot xavfsizligi, o'z navbatida, to'g'ridan-to'g'ri turli tahdidlarning oldini olish, 
ularga qarshi immunitet hosil qilishni anglatadi. Mustaqillikni mustahkamlash, tinchlik va 
barqarorlikni asrashga alohida e'tibor berish har birimiz uchun dolzarb masala ekanini anglab 
olish lozim. 
Mafkuraviy tahdid — ijtimoiy -siyosiy harakat, oqim yoki siyosiy kuch o'z manfaatini 
ifodalovchi mafkurasini qo'rqituv, zo'rlik yo'li bilan boshqalarga tiqishtirish. Mafkuraviy tahdid 
jamiyat, davlat yoki xalq, millat yoki elat taqdiriga xavf solib turgan, fojeali oqibatlarga olib 
kelishi mumkin bo'lgan mafkuraviy xavf-xatarlar majmuasi. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov 
ta'kidlaganidek, dunyoning ayrim hududlarida ana shunday harakatlar natijasida ma'naviy 
yo'qotishlar yuz berayotgani, millatning asriy qadriyatlari, milliy tafakkuri va turmush tarzi izdan 
chiqayotgani, axloq-odob, oila va jamiyat hayoti ongli yashash tarzi jiddiy xavf ostida 
qolayotganini kuzatish mumkin. O'zbekiston ham bunday tahdidlardan chetda qolayotgani yo'q. 
Mamlakatda insonparvar, demokratik jamiyat qurilayotgan hozirgi sharoitda fuqarolar ongi va 
faoliyatiga siyosiy ekstremizm, diniy va fundamentalizm, etnik va millatlararo ziddiyatlar, 
korrupsiya va jinoyatchilik, mahalliychilik va urug'-aymoqchilik, ekologik muammolar 
―ommaviy madaniyat‖ tajovuzi va boshqalar mafkuraviy tahdid shaklida namoyon bo'layotir. 
Ayniqsa, o'rta asr xalifaligini qayta o'rnatish g'oyasi hamda xalqaro terrorchilik va diniy 
ekstremizm markazlari orqali moddiy-g'oyaviy ta'minlanayotgan aqidaparastlar mafkurasi bugun 
mintaqamizdagi tinchlik va barqarorlik uchun katta xavf bo'lib turibdi.

---

Hozirgi zamonning mafkuraviy manzarasida sezilarli ahamiyat kasb etayotgan vayronkor 
g'oyalarni ikki guruhga bo'lish mumkin. Zotan, o'zbek jamiyatining taraqqiyotiga xavf 
solayotgan g'oyalar (shovinizm, neototalitarizm, kosmopolitizm-dunyo fuqaroligi va shu 
kabilar)ni mamlakatimiz fuqarolariga bevosita singdirishga urinilayotgan g'oyalar (millatchilik, 
diniy ekstremizm, milliy mahdudlik, missionerlik, prozelitizm, «ommaviy madaniyat», 
«axloqsizlik falsafasi» va shu kabilar)dan ajrata bilish lozim. 
Shovinizm tarafdorlari o'z manfaat va ehtiyojlarini haddan ziyod ulug'laydi, ularni boshqa 
millat va elatlar hisobiga qondirishni targ'ib etadi. «Iqtisodiy imkoniyatlari zaiflashgan, ijtimoiy 
totuvlikka darz ketgan, ichki ziddiyatlar kuchaygan, Vatan, millat taqdiridan o'zining tor 
manfaatlarini ustun qo'yadigan, o'zaro kelisha olmayotgan, hokimiyatga da'vogar siyosiy 
guruhlarning mavjud muammolarini tashqi kuchlar yordamida hal qilishga urinishi va ma'naviy-
ruhiy parokandalik, ertangi kunga ishonchsizlik tuyg'ulari hukmron bo'lgan mamlakatlar buyuk 
davlatchilik shovinizmi nishoniga aylanishini zamonaviy tarix ham ko'rsatib turibdi». 
Millat va elatlarning yagona totalitar tizim sharoitidagina farovon hayot kechira olishini 
targ'ib etuvchi neototalitarizm g'oyalari ham jamiyatimiz taraqqiyoti uchun katta xavf 
tug'dirmoqda. Chunki ushbu g'oya tarafdorlari millatlarni yana imperiya sharoitiga qaytarishni, 
yana milliy qadriyatlarga panja orasidan qarashni taklif etadilar. Bu haqda Prezidentimiz Islom 
Karimov: «Xalqning urf-odatlari, an'analari, madaniyati oyoq osti qilindi, ona tilining qo'llanish 
sohasi sun'iy tarzda cheklab qo'yildi. Hatto, shundoq ham milliy an'analardan ancha olisda 
bo'lgan ayrim san'at turlari ham kimlargadir maqbul bo'lmay qoldi va ularni yangilashga 
urindilar. Hatto, milliy libos ham qoralandi. Kezi kelganda odamlar milliy an'analar bo'yicha to'y 
qilish, qarindosh-urug'larni dafn etishga ham cho'chib qolgan edilar», deya ta'kidlaydi.