„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi termiz davlat universiteti tarix fakulteti fuqarolik jamiyati kafedrasi

2. Mafkura tushunchasining mazmuni, mafkuraning funksiyalari va shakllari. 
«Mafkura»  tushunchasi  mazmuni.
  Har  qanday  nazariya  yoki  ta'limot  bir  tizimga 
solingan  g'oyalar  majmuidan  iborat  bo'ladi.  Dunyoqarashning  negizini  va  muayyan  ishonch-
e'tiqodning  asosini  ham  g'oya  tashkil  etadi.  Odamlar,  ijtimoiy  sinf  va  qatlamlarning,  millat  va 
davlatlarning manfaat hamda maqsadlari ham g'oyalarda ifoda etiladi. 
O'z  oldiga  qo'ygan  maqsadi,  qanday  jamiyat  qurmoqchi  ekani,  bunga  qanday  yo'l  va 
vositalar bilan erishmoqchi  bo'layotgani haqidagi  g'oyalar tizimi  har bir  millat,  xalq  va jamiyat 
milliy g'oyasining asosini tashkil etadi. 
Mafkura
  —  muayyan ijtimoiy  guruh  yo qatlamning, millat  yoki  davlatning ehtiyojlarini, 
maqsad  va  intilishlarini,  ijtimoiy-ma'-naviy  tamoyillarini  ifoda  etadigan  g'oyalar,  ularni  amalga 
oshirish usul va vositalari tizimidir. 
Turli  ijtimoiy  tuzumlar,  jamiyatdagi  har  xil  tabaqa  va  qatlamlarning  mafkurasi  turlicha 
bo'lishi  tabiiy.  Buning  asosida  manfaatlarning  turlichaligi,  ularni  qondirish  imkoniyatlari  va 
uslublarining har xilligi yotadi. Sinfiy qutblashuv kuchaygan, sinfiy kurash avj olgan (yoki sun'iy 
ravishda keskinlashtirilgan) tuzumlarda mafkura o'ta siyosiylashadi, aholini o'zaro qarama-qarshi 
qilib qo'yadi. 
 
 
Ijtimoiy  hamkorlikka  asoslangan,  erkin  demokratik  jamiyat  barpo  etishni  ko'zlagan 
davlatlarda milliy g'oya aholining barcha qatlamlarini jipslangtirishga, umummanfaat va yagona 
maqsad  yo'lida  birlashishga  chorlaydi.  Bunday  mafkuralarda  ziddiyatli  jihatlar  emas 
umuminsoniy  tamoyillar  kuchayib  boradi.  Mafkura  muayyan  ijtimoiy  guruh,  ijtimoiy  qatlam, 
millat, davlat, xalq va jamiyatning ehtiyojlari, maqsad-muammolari, manfaatlari, orzu intilishlari 
hamda ularni amalga oshirish tamoyillarini o‘zida mujassam etadigan g‘oyalar tizimidir bo‘lib, 
G‘arb  davlatlari  va  rus  tilidagi  ilmiy  adabiyotlarda  ―Ideologiya‖  atamasi  bilan  ifodalanadi.  Bu 
atama  ilk  bor  1797  yilda  fransuz  inqilobi  davrida  faylasuf  va  iqtisodchi  Destyut  de  Trasse 
tomonidan  ilmiy  muomalaga  kiritilgan.  U  1815-yilda  yozgan  ―Ideologiya  elementlari‖  nomli 
kitobida ―ideologiya‖ so‘zini falsafiy tushuncha sifatida ishlatgan.  
Ideologiya
  (Idea  -  g‘oya,  tushuncha,  logos  -  ta‘limot)  atamasi  esa  g‘oyalar  to‘g‘risidagi 
ta‘limotni anglatadi va ikki xil ma‘noda ishlatiladi: 

---

-  g‘oyalarning  mohiyat-mazmuni,  shakllanishi,  ahamiyati  to‘g‘risidagi  bilimlarni 
ifodalaydi va ilmiy soha bo‘lib hisoblanadi. 
-  muayyan  g‘oyani  amalga  oshirish,  maqsadga  etish  usullari,  vositalari,  omillari  tizimini 
anglatadi. 
Birinchi  Prezidentimiz  Islom  Karimov  jamiyat  mafkurasiga  shunday  ta‘rif  bergan: 
«Odamlarning ming yillar davomida shakllangan dunyoqarashi va mentalitetiga asoslangan, ayni 
vaqtda  shu  xalq,  shu  millatning  kelajagini  ko‘zlagan  va  uning  dunyodagi  o‘rnini  aniq-ravshan 
belgilab berishga xizmat qiladigan, kechagi va ertangi kun o‘rtasida o‘ziga xos ko‘prik bo‘lishga 
qodir  g‘oyani  men  jamiyat  mafkurasi  deb  bilaman»  (Asarlar,  Biz  kelajagimizni  o‘z  qo‘limiz 
bilan quramiz. T.7. 89-bet). 
«G‘oya»  va  «mafkura»  tushunchalari  bir-biriga  yaqin  bo‘lsada,  ularni  aynanlashtirmaslik 
kerak. Sababi: