’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta ‘lim vazirligi


Абсолют ва монометрик (ортиšча) босим. Вакуум. Босим улчаш



Download 1,11 Mb.
Pdf ko'rish
bet3/13
Sana29.11.2019
Hajmi1,11 Mb.
#27694
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   13
Bog'liq
gidravlika va gidromashinalar


2.8.Абсолют ва монометрик (ортиšча) босим. Вакуум. Босим улчаш 

асбоблари 

Suyuqlikdagi  ihtiyoriy nuqtaning (gidrostatikaning asosiy tenglamasi  yordamida aniqlangan) 

bosimi  r  shu  nuqtaning  absolyut  bosimi  deb  ataladi.  Suyuqlikning  erkin  sirtidagi  bosimi

 

р



0

 erkin 


sirtidagi  absolyut  bosimdan  iborat

.  h  esa  suyuqlik  ustuning  nuqtadagi  bosimidan  iborat.  Usti 

yopilmagan  idishlarda,  suv  sig

’imlarida  suyuqliklarning  erkin  sirtiga  ta‘sir  qiluvchi  bosim 

atmosfera bosimi deb ataladi va 

р

а



 harfi bilan belgilanadi. 

Bu holda absolyut bosim (4) tenglama orqali quyidagicha aniqlanadi

                                 



h

p

p



2



  

 

(13) 



Agar  suyuqlikdagi  biror  nuqtaning  bosimi  atmosfera  bosimidan  katta    bulsa,  (13) 

tenglamaning oxirgi hadi manometrik bosim 

р

м

 deb ataladi: 



 

14 


 

                             

2

p

p

h

p

м





           (14) 

Manometrik bosim absolyut bosim bilan atmosfera bosimining ayirmasiga teng b¢lgani uchun 

uni ortiqcha bosim deb ham atash mumkin. 

Manometrik  bosim  absolyut  bosimning  miqdoriga  qarab  har  xil  qiymatiga  ega  b¢ladi, 

masalan



р=р



а

 bulganda 

р

м

=0; 





р

  bulganda 



м

р

 ya


‘ni manometrik bosim 0 bilan    

urtasidagi barcha qiymatlarni qabul qilishi mumkin. 

Agar suyuqlikdagi biror nuqtaning absolyut bosimi atmosfera bosimidan kichik 

(

р<р



а

) bulsa, 

ularning  ayrmasi  vakuumetrik  bosim 

р

в



  ga  teng  buladi  va  suyuqlikning  siyraklanish  miqdorini 

belgilaydi: 

                                              

р

в



=

р

а



-

р   


                 (15) 

Vakuummetrik  bosim  nuqtadagi  bosimning  atmosfera  bosimidan  kamligini  kursatadi  va

 

р=р


а

  da 


рв=0; р

в

=



р

а

.  SHunday  qilib,  vakuummetrik  bosim  0  dan 



р

а

  gacha  bulgan  qiymatda 



buladi

Bosim  ulchash  asboblari  barometrlar  deb  ataladi.  Ular  atmosfera  bosimni  ulchash  uchun 



muljallangan.  Barometrlar  atmosfera  bosimiga  nisbatan  havoning  siyraklanishini  ulchaydigan 

vakuummetrlarga  va  atmosfera  bosimidan  ortiq  bosimni  ulchashga  muljallangan  manometrlarga 

b¢linadi. 

Manometrlar ishlash printsipiga karab suyuklik va mexanik manometrlarga bulinadi.  

Suyuqlik  manometrlari  qisman  suv  yeki  simob  bilan  tuldirilgan  U-  simon  naydan  yasaladi. 

Nayning  bir  uchi  tekshirilaetgan  muhit  bilan,  ikkinchi  uchi  (ochiq  qoldirib)  atmosfera  bilan 

tutashtiriladi. Eng oddiy suyuqlik manometri pezometrdir. 

a)  Pezometrlar.  Idishdagi  bosim    unga  ulangan    shisha  naychada  tekshirilayotgan 

suyuqlikning  kutarilishiga  qarab  aniqlanadi  (5-rasm).  Idishdagi  bosimning  katta  yoki 

kichikligiga  karab  pezometr  (shisha  naycha)  da  suvning  sathi

  h

n

  balandlikka  kutariladi. 



Tekshirilaetgan  A  nuqtadagi

 

р



А

  bosim  idishning  erkin  sathidagi  bosim  bilan  suv  ustuni 

bosimining  yig

’indisiga  teng.  Bu  bosim  pezometr  yordamida  aniqlanganda  u  gidrostatikaning 

asssiy tenglamasi yordamida quyidagicha topiladi: 

)

(



2

n

A

h

h

p

p



                    (16)          



u  holda  pezometrdagi  suyuqlik  erkin  sathining  balandligi  bosim  orqali  quyidagicha 

ifodalanadi: 

2

0



p

p

h

h

A



 

va  idishdagi  ortiqcha  bosimga  tug



’ri keladigan suyuqlik ustunining balandligini kursatadi. Bunday 

asboblar  0,5  at  dan  yuqori  bulmagan  kichik  ortiqcha  bosimlarini  ulchashda  ishlatiladi.  Haqiqatan 

ham  1  at  ga  teng  bulgan  bosim  10  m  suv  ustunining  balandligiga  teng.  Bundan  yuqori  bosimlarni 

ulchashda juda uzun shisha naychalar ishlatish zarurati kelib chiqadi. 

 

 


 

15 


Ð

À

À

h1

h2

P

B

P

A

h

 

 



      5-

расм.Пьезометр. 

Bu esa noqulaylik tug

’diradi. 

b)  Suyuqlik  manometrlarida  bosim  simob  ustuni  yordamida  ulchanadi  (7-rasm).  Bu  holda 

simob solingan shishani idishga U- simon naycha orqali ¢lanadi. Bunda bosim ulchanaetgan idishga 

simobning  oqib  utishi  va  U-  simon  naychadagi  qarshilik  tusqinlik  qiladi.  U  holda  A  nuqtadagi 

bosim idish tomonidagi qiymatlar orqali quyidagicha aniqlanadi: 



h

p

p

A



 



симобли найчадаги šийматлар оркали эса 

см

см

A

h

p

p



2



 

bu ikki tenglikdan r ni topamiz: 



h

h

p

p

см





2



 

Bunday manometrlar bir necha atmosferadan ortiq bosimi ulchashga yaramaydi 

v)  Defferentsial  manometrlar  ikki  idishdagi  bosimlar  farqini  ulchash  uchun  ishlatiladi  (6-

rasm). Bosimlari

 

р

а



 va 

р

в



 ga teng bulgan ikki idish simobli U-simon naycha orqali tutashtirilgan. 

Bunda C nuqtadagi 



Ð

h

h cì

Ðà

 

                      



 

 

6.-rasm. Suyuqlik manometri.                                 7-rasm.Differentsial monometr                                                                                     



bosim birinchi idishdagi qiymatlar orqali quyidagicha ifodalanadi: 

h

p

p

A

c



 



ikkinchi idishdagi bosimlar qiymatlar orqali esa 

 


 

16 


h

h

p

p

см

В

c





2



 

u holda idishlardagi bosimlar farqi quyidagicha buladi: 

                         

h

h

h

p

p

см

B

A





)



(

1

2



            

 

(17) 



Ikki idishdagi suyuqliklar sathi teng bulganda esa va  

h

p

p

h

h

h

смм

B

A





)



(

1

2



 



g)  Vakuummetrlarning  tuzilishi  xuddi  suyuqlik  manometrlariga  uxshash  bulib,  ular 

idishdagi siyraklanish darajasini aniqlaydi  

Bu holda gidrostatik bosim tenglamasiga asosan: 

                           

2

p

h

p

смм



   



 

 

(18) 



                                           

Ð

h

Pa

 

                                                                



 

8-

расм Вакуумметр

buladi, bundan                    



h

p

p

смм



2



              

(19) 


 

Simob ustunining pasayishi idishdagi bosim 

р

а

 orqali quyidagicha aniqlanadi: 



                                        

cvv

p

p

h



2

 



 

 

(20) 



Nazorat savollari 

1.Gidrostatika nimani urganadi? 

2.Gidrastatik bosim  va uning xossalarini tushuntiring. 

3.Suyuqlikning tekis yuzaga bosim kuchi 

4.Suyuqlikning egri yuzaga bosim kuchi 

5.Arximed qonunini tushuntiring 

6.Erkin sirt nima? 

7.Paskal qonuni mohiyatini tushuntiring. 

8.Absalyut bosimni tushuntiring. 

9.Vakuum nima? 

10.Bosim ulchash  asboblariga nimalar kiradi. 

 

3-Ma

‘ruza 

Mavzu: Muvozanatdagi suyuklikning tekis va tsilindrik sirtlarga ta

‘sir qiluvchi bosim 

kuchi 

Reja 


 

17 


3.1.Suyuqlikning tekis devorga bosim kuchi. 

3.2.Ortiqcha bosim markazini aniqlash 

3.3.Tsilindrik sirtga ta

‘sir qiluvchi bosim kuchi 

3.4.Tuliq bosim kuchini va uning yunalishini anikqlash. 

Adabiyotlar: 4, 5, 7. 

Tayanch  iboralar:  muvozanatdagi    suyuqlik  bosim  kuchi,  suyuqlik  ustuni  bosimi,  bosim 

markazi, og

’irlik markazi koordinatasi. 

3.1.Suyuqlikning tekis devorga bosim kuchi. 

Amalda  juda  kup  hollarda  suyuqlikning  tekis  devorga  bosim  kuchini  aniqlash  kerak  buladi. 

Xususiy  holda  ishchilarga  ta

‘sir  qiluvchi  kuchlarni  aniqlash  uchun  quyidagi  masalani  kuramiz. 

Suyuqlik  tuldirilgan  idishni  olaylik  (1-rasm).  Uning  gorizont  bilan 

  burchak  hosil  qilgan  qiya 

sirtida yuzaga tushadigan bosim kuchini aniqlaymiz.

 

О



у

 uqi qiya sirt yunalishi b¢yicha, 

О

х

 uqi esa 



unga tik yunalishda deb olamiz. Bu holda 

S sirtqi elementlar dS sirtiga tushadigan bosim kuchi dp 

quyidagicha aniklanadi

                                   



)

(

0



p

h

ds

dp



  



 

  (1) 


bu yerda 

h



 - suyuqlik ustunining bosimi: 

р

0



 

–  erkin  sirtdagi  bosim.  U  holda  S  yuzaga  ta‘sir  etib  turgan  tuliq  bosim  kuchi  quyidagi 

formula bilan aniqlanadi: 





s

s

ds

hds

p

 



agar

 h=ysin ekanligini hisobga olsak: 







s

s

ds

p

yds

p

0

sin



 



20

0, Z


X

Y



P

dp dS


dS

 

1-rasm.  



bu  yerda

 





s

s

yds

-  sirtning 

О

х

  uqiga  nisbatan  statik  momentidir.  Statik  moment  haqidagi 



tushunchaga asosan: 

            







ом

y

S

ds

Sy

 

bu yerda 



Y

ом

- og



’irlik markazining koordinatasi. 1-rasmdan kurinib turibdiki 

                                    



ом

ом

h

y



sin


 

demak, 


   

 

             



0

(

p



h

s

p

ом



 



 

      (2) 

Agar tuliq bosim kuchini atmosfera bosimi va ortiqcha bosimdan iborat desak



 

18 


                                       

Р=р


орт

+

р



0

 

 



          (3) 

Bu yerda ortiqcha bosim kuchi quyidagiga teng: 

                                    

S

h

р

ом

орт



 

 



 

 (4) 


Demak, qiya yuzaga tushudigan bosim kuchi shu yuza sirti bilan uning og

’irlik markaziga 

ta

‘sir  kiluvchi  bosimning  kupaytmasiga  teng  bulib,  gidrostatik  bosim  kuchi  (2)  р



0

=

р



0

S  va 


ortiqcha  bosim

 

s



h

р

ом

орт



  yig



’indisiga  teng  buladi  (4).  Birinchi  kuch  yuzaning  og’irlik 

markaziga quyilgan bulib, ikkinchi kuch undan pastrokka quyilgan buladi



 

3.2.Ortiqcha bosim markazini aniqlash 

Ortiqcha  bosim  teng  ta

‘sir etuvchisining quyilish nuqtasi bosim markazi deb ataladi. Bu 

nuqtani  topish  chitlarning  ulchamlarini  va  mustahkamligini  hisoblash  uchun  kerak  b¢ladi. 

Shuning uchun bosim markazi koordinatasini topish chitlarni hisoblashda juda zarur. 

1-rasmda  bosim  markazi

  y

гм

  ga  teng  deb  olib,  sirt  S  ga  ta



‘sir  qilaetgan  momentni 

aniqlaymiz: 

                              







s



s

бм

y

ds

h

y

dp

py

 

 



(5) 

Rasmda kurinib turibdiki





sin

;

sin



y

h

Y

h

ом

ом



 

Bu xolda (5) dan quyidagi kelib chiqadi

                           







s

x

гм

y

оо

J

ds

y

y

S

2

   



 

(6) 


bu yerda 



s

x

ds

y

I

2

- qurilayotgan sirtning 0



х

 uqiga nisbatan inertsiya momentidir. U holda 

(6) dan bosim markazini topaiz: 

                                  



ом

x

бм

sy

I

y

   



 

 (7) 


Inertsiya momentini quyidagicha ifodalash mumkin

                                  



2

ом

ом

x

y

S

I

I



 

 



 

  (8) 


Bu  yerda 

I

ом



-  qurilayotgan  yuzaning  uning  ogirlik  markazidan  utuvchi  uqqa  nisbatan 

inertsiya momenti. 

U holda (8) ni (6) g quyib bosim markazini quyidagicha topamiz

                                 



ом

ом

ом

бм

y

s

I

y

y



           (9) 

Bu  tenglamadan  kurinadiki,  bosim  markazi  qurilayotgan  qiya  sirt  og

’irlik  markazidan 



ом

ом

sy

I

 masofada pastga joylashgan bulib, sirt gorizontal bulgan xususiy holdagina bu farq nolga 

teng buladi (ya

‘ni og’irlik markazi bilan bosim markazi ustma-ust tushadi). 



 

3.3.Tsilindrik sirtga ta

‘sir kiluvchi bosim kuchi. 

Texnikada bir qancha hollarda egri sirtga tushadigan bosimni hisoblash talab etiladi. Buni 

topish uchun 2-rasmdan foydalanami. 

 

 



 

 

19 


dPx

dPy

dP



dSx

dS

dSy

Ì

dSy

dSx

dV

N

dPx

dPy

dP

 



 

 

2-rasm. 



Egri sirtga bosim ortiqcha va gidrostatik bosimlar yig

’indisiga teng: 

р=р


орт

+

р



Uni  hisoblash  uchun  sirtda  elementlar 

ds  yuza  ajratamiz.  Koordinata  uqlarini  rasmda 

kursatilgandek  yunaltiramiz.  U  holda  elementlar  yuzaga  tushadigan  bosim 

dp,dp

x

,dp



y

 

proektsiyalarga ega buladi



. Ds yuzaning 

x

0



z

 

ва 



y

0

z



 tekisliklaridagi proektsilari esa ds

x

 va ds



y

 ga 


teng.  Elementlar  yuzaga  tushadigan  ortiqcha  bosim  yuqorida  kurganimizdek  quyidagicha 

ifodalanadi: 



hds

dp



 

uning gorizontal tashkil etuvchan esa quyidagicha teng: 





cos

cos






hds

dp

dp

орт

x

 

Ikkinchi tomonidan





y

ds

ds



cos

 bulgani uchun 



y

x

hds

dp



 

Egri  sirtga  ta



‘sir  etayotgan  tuliq  bosimning  proektsiyasini    topish  uchun  S

y

  yuza  buyicha 



integral olamiz: 









sy

sy

y

y

x

s

d

h

s

d

h

p



 

lekin, 


y

y

sy

s

hds

s



yuzaning

 0

z



 uqiga nisbatan statik momentidir. 

SHuning uchun 

0

h

s

ds

h

y

sy



 



Bu  yerda

  S


y

-  egri  sirtning  proektsiyasi,  h

0

-s

y



-  yuza  og

’irlik  markazining  chuqurligi  va 



d

h

h

1

0



 

SHundan  qilib,  egri  sirtga  tushadigan  ortiqcha  bosimning  gorizontal  tashkil  etuvchisi 



quyidagi formula bilan hisoblanadi

0



h

s

p

y

x



 



Bu  formula  tekis  sirtlarga  tushadigan  bosimni  hisoblash  formulasiga  uxshaydi  va  undan 

fakat


 s

y

 yuza sirtining y0



z

 tekislikdagi proektsiyasi ekanligi bilan farq qiladi. h

0

 esa shu proektsiya 



og

’irlik markazigacha bulgan vertikal masofaga teng buladi. 



 

20 


Endi egri sirtga tushadigan ortiqcha bosimning vertikal tashkil etuvchisini topamiz: 



sin


sin

S

d

h

dp

dp

y





 

ammo



 dSsin=ds

x

 bulgani uchun 



x

y

s

d

h

dp





 

integrallash yuli bilan ru ni topamiz 









sx



sx

x

x

y

W

hds

s

hd

p



 

Бу  ерда 





sx



x

hds

W

-  egri  sirt,  uning  chegarasidagi  vertikal  sirt  va  erkin  sirt  orasidagi 

hajmdan iborat bulib, bosuvchi jism deb ataladi. 

SHunday  qilib,  egri  sirtga  tushadigan  bosimning  vertikal  tashkil  etuvchisi  bosuvchi  jism 

bilan suyuqlik solishtirma og

’irligining kupaytmasiga teng, ya‘ni 



 W



p

y

 


Download 1,11 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   13




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish