’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta ’lim vazirligi namangan davlat universiteti

 

2.4. Namangan viloyati qishloq xujaligidagi kooperatsiya munosabatlarini rivojlantirish 

istiqbollari 

 

Istiqbolda  Namangan  viloyatida  kooperatsiya  munosabatlarini  rivojlantirish  muhim 

ahamiyatga  ega.  Zero,  ushbu  jarayon  qishloq  xo

’jaligida  yetishtirilayotgan  mahsulotlarni 

to

’laligicha isrof qilmasdan foydalanish imkoniyatini yaratadi. 

Viloyatda  qishloq  xo

’jalik ekinlari hosilini yig’ib-terib olish, ularni yetishtirish va yalpi 

hosilni  oshirishdagi  eng  so

’nggi,  mas’uliyatli  bosqichlardan  biri  hisoblanadi.  Viloyatda 

yetishtirilayotgan  qishloq  ho

’jaligi  mahsulotlariga  ishlov  berishni  tashkil  etish  xam  muhim 

ahamiyatga  ega.  CHunki    biz  yetishtirayotgan  qishloq  xo

’jaligi  mahsulotlarini  jahon  talablari 

asosida  ishlov  bergan  holda  tayyorlashimiz  bizning  mahsulotlarni    chet  elga  ko

’p miqdorda va 

qimmatroqqa sotilishi uchun imkoniyat yaratadi. 

 

Mahsulotga tovar ishlov berishga quyidagi vazifalar kiradi: 

  hosil yig’ib-terib olingandan keyin nes-nobud qilmasdan tashishni tashkil etish, tashishda 

transport vositalaridan to

’g’ri foydalanish; 

  mahsulotlarni omborxona, tayyorlov makonlariga va savdo shaxobchalariga o’z vaqtida 

o

’z sifatini tushirmasdan yetkazish; 

  dala sharoiti va omborxonalarda saqlash uchun joy usullarini to’g’ri tanlash; 

  mahsulot turiga qarab idishlar tanlash va ularga mahsulot joylash; 

  mahsulot joylashdan avval mahsulotlarni saralash va katta-kichiklikka ko’ra ajratish; 

  texnik navlarni qayta ishlash korxonalariga o’z vaqtida, sifatini tushirmasdan jo’natish; 

  saqlashda mahsulotlar sifatini oshirish; 

  mahsulotlarni realizatsiya qilishni amalga oshirish. 

 

Qishloq  xo

’jalik  mahsulotlariga  tovar  ishlov  berishdan  qo’zlangan  eng  asosiy  maqsad 

ularning sifatini oshirishdir.  

 

Qishloq xo

’jalik mahsulotlari hosilini o’z vaqtida yoki noto’g’ri yig’ib olinsa, mo’l hosil 

yetishtirishda  o

’tkazilgan  barcha  tashkiliy  va  agrotexnika  tadbirlari  natijasi  yo’qga  chiqadi. 

SHuning  uchun  hosilni  yig

’ib  olishni  unumli  tashkil  etish  va  texnika  tomonidan  tushunib 

bajarish lozim. 

 

Etishtirilgan  qishloq  xo

’jalik  mahsulotlarining  sifat  ko’rsatkichlari  mahsulot  hosili 

olingan sharoit, saqlash va o

’tkaziladigan qo’shimcha tadbirlarga qarab har xil bo’ladi. 

 

Qishloq xo

’jalik mahsulotlarining oziq-ovqat va texnologik qiymati, usullari va mudatiga, 

hosilni  yig

’ib  olgandan  so’ng  tovar  ishlov  berishga,  tashish  va  saqlashga  uzviy  bog’liqdir. 

Mahsulotlarni miqdor jihatidan hamda sifatini tushirmasdan har bir turini eng qulay sharoitlarda 

saqlashga  erishish  mumkin.  Bu  sharoitlarni  o

’rganish  tayyorlov  korxonalarida  mahsulotlarni 

tayyorlashni  mukammallashtirishni  o

’z  ichiga  oladi  hamda  tayyorlashning  nazariyasi  va 

amaliyotining  asosiy  vazifasi  hisoblanadi.  Bu  masalani  hal  etishda  avval  tayyorlash  ob

’ekti 

sifatida  mahsulotning  xususiyatlariga  e

’tibor  beriladi.  SHunga  asoslanib,  uning  iste’mol 

xususiyatlarini  yuqori  saqlagan  xolda  usul  va  rejimlari  aniqlanadi.  Ammo  bunda  masalaning 

iqtisodiy  tomoni  ham  inobatga  olinadi.  Masalan,  mahsulotni  tayyorlash  uchun  a

’lo  sharoit 

yaratish mumkin, lekin bu ortiqcha harajat hisobiga erishiladi. Harajatlarni to

’liq qoplash uchun 

esa sotishda faqat narxni ko

’tarish hisobiga erishiladi. 

 

SHuning  uchun  amaliyotda  mahsulotlarni  tayyorlashning  turli  usullarini  qo

’llashda 

ularning  xususiyatlari,  bahosi,  xo

’jalik  imkoniyati  va  muhsulotning  har  bir  turini  tayyorlash 

uchun  tegishli  texnik  zamin  yaratish  zarur.  SHuningdek,  harajatlarni  ortishi  bozor  iqtisodiyoti 

sharoitida,  mahsulotlarning  qanday  sifati  yuqori  bo

’lishidan  qat’iy  nazar  raqobatbardoshligini 

susaytiradi. 

 

Oziq-ovqatga  taalluqli  mahsulotlar  fondini  ko

’paytirishning  aniq  manbai  -  don,  meva-

sabzavot  va  boshqa  qishloq  xo

’jalik  mahsulotlarini  terish,  tashish,  saqlash  va  qayta  ishlashda 

---

 

31 

isrofgarchilikni kamaytirishdir. Bu vazifani xal etishda qishloq xo

’jalik mahsulotlarini saqlash va 

sotishga tayyorlash muhim o

’rin tutadi. 

 

Mamlakatimizda  qishloq  xo

’jalik  mahsulotlarining  asosiy  qismi  xirmon,  konteyner 

sektsiya,  boshqariladigan  gaz,  muxitli,  sovutkichli-omborlarda  va  oz  qismi  vaqtinchalik 

omborlar-xandak va uyumlarda saqlanadi. 

 

Hozirgi  bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  yirik  tayyorlov  korxonalari  o

’zini  iqtisodiy 

tomondan  oqlamay  qoldi.  Bunga  bir  qator  qiyinchiliklar,  yo

’l  haqini  oshishi,  boshqa 

respubliklarda mahsulotlar kelishini to

’xtashi va boshqa xollar sabab bo’lmoqda. SHuning uchun 

bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  raqobatbardosh  mahsulotlarni  yetkazishda  yuqorida  qayd  etilgan 

tayyorlov korxonalari to

’g’ridan-to’g’ri xo’jaliklar tarkibida borini jihozlab unumli foydalanish, 

bo

’lmagan taqdirda yangisini yaratish masalasi qo’ngdalang bo’lmoqda. SHunday korxonalarni 

xo

’jaliklar tarkibida tashkil etish nafaqat mahsulotning isrof bo’lishini oldini olsa, ikkinchidan 

aynan shu xo

’jalik uchun yaxshi iqtisodiy samaralar beradi. 

 

Xulosa  qilib  aytganda  hozirgi  davrda  xo

’jalikda  yoki  bir  necha  xo’jalik  kooperatsiyasi 

asosida o

’rta hajmdagi tayyorlov korxonalari quvvatlarini yaratish va bu korxonalarni mahsulot 

yetishtiriladigan  xudud  yaqiniga  joylashtirilganligi  ma

’qul.  Xuddi  shu  nuqtai  nazaridan  qayta 

ishlash korxonalarini ham mahsulot yetishtiriladigan xo

’jaliklarga yaqin bo’lsada, bu o’z yo’lida 

xom ashyoni yetkazib berishda oddiy, moslashtirilgan, arzon transport vositalaridan foydalanish 

imkonini  beradi  va  shu  bilan  qayta  ishlangan  mahsulotning  tannarxini  keskin  tushishga  olib 

keladi. 

 

---

 

32 

Xulosa 

Respublikamiz iqtisodiyotida qishloq xo

’jaligi tarmog’i alohida  ahamiyatga ega. CHunki, 

qishlok  xo

’jaligi har doim ham mamlakatni moddiy boyliklar bilan ta’minlovchi buyuk zamin, 

mehnat maydoni sifatida o

’zini namoyon qilgan.  

Yurtboshimiz  tashabbusi  bilan  agrar  sohada  yangicha  iqtisodiy  va  ijtimoiy  munosabatlar 

joriy etilganligi natijasida yerlar haqiqiy egalari-fermerlarga topshirildi. Bugun mamlakatimizda 

fermerlik  rivojiga  katta  e

’tibor  qaratilayotganligi  tufayli  yerga,  mehnatga  bo’lgan  munosabat 

ijobiy tomonga yuz tutmoqda va u erishilayotgan yutuqlarda namoyon bo

’lmoqda. Bug’doy, un, 

meva-sabzavot,  quruq  mevalar,  uzum,  poliz  mahsulotlari  kabi  oziq-ovqat  mahsulotlari  bilan 

xalqimizning ichki ehtiyojlari to

’liq ta’minlanib, ayni vaqtda eksport ham qilinmoqda.  

Qishloq  sharoitida  aholining  shaxsiy  tomorqasi  va  dehqon  xo

’jaliklarida  qora  mollar 

sonini  ko

’paytirish,  mazkur  sohadagi  servis  xizmatlari  tarmog’ini  takomillashtirish  hamda 

chorvachilikning  ozuqa  bazasini  mustahkamlashga  alohida  e

’tibor  berilayotgani,  xususan, 

oilalarga chorva mollari tarqatilishi qishloq ahli uchun katta ko

’mak bo’lishi barobarida go’sht, 

sut  va  sut  mahsulotlari  hajmining  ko

’payib,  narxi  arzonlashishiga  turtki  bo’lmoqda.  Xususan, 

sohaga  oid  qonunchilik  va  normativ-huquqiy  bazani  yanada  takomillashtirish,  mustahkamlash, 

yangi Qonunlar qabul qilish, tegishli qonun hujjatlariga, asosan Yer kodeksiga o

’zgartirishlar va 

qo

’shimchalar kiritishni taqoza etmoqda. Bunda fermerlarni qo’llab-quvvatlash va uning ijtimoiy 

siyosiy maqomini mustahkamlash yuzasidan ustuvor vazifalarni hal etish maqsadga muvofiqdir. 

CHunki,  fermerlarni  nafaqat  mulkdor,  balki  aholi  turmush  darajasini  yuksaltirishda  katta 

salohiyatga  ega  mulkdorlar  sinfi  sifatida  qishloqda  ijtimoiy  va  ishlab  chiqarish  infratuzilmasini 

rivojlantirish, aholi bandligini ta

’minlashda yetakchilik qilishini ta’minlash davr talabidir. 

1. Qishloq xo

’jaligi mamlakat iqtisodiyotining muhim sohasi sifatida sanoatni xom ashyo 

va  aholini  oziq-ovqat  bilan  ta

’minlashda  muhim  o’rin  tutadi.  SHu  boisdan  qishloq  xo’jaligi 

sohasidagi islohotlar iqtisodiy islohotlarning muhim ustuvor yo

’nalishi hisoblanadi. 

2. Qishloq xo

’jaligini isloh qilishda yerga mulkchilik, davlat yerining meliorativ holatini 

yaxshilash, qishloqda boshqaruv tuzilmalarini qayta tashkil  etish, xo

’jalik yuritish mexanizmini 

takomillashtirish,  bozor,  ishlab  chiqarish  va  ijtimoiy  infratuzilmalarini  jadal  rivojlantirish 

ustuvor yo

’nalishlar deb belgilangan. 

3.  Qishloq  xo

’jaligidagi  iqtisodiy  islohotlar  o’z  ichiga  yerdan  foydalanish,  suvdan 

foydalanish, mulk, moliya-kredit soliq va narx-navo islohotlarini oladi. 

4.  Fermer  xo

’jaliklarini  rivojlantirishning  asosiy  bosqichlari  to’rt  bosqichni  o’z  ichiga 

oladi.  Birinchi  bosqichda  fermer  xo

’jaliklarini  tashkil  etish  va  faoliyat  yuritishning  asosiy 

me

’yoriy-huquqiy asoslari ishlab chiqildi. Ikkinchi bosqichda zarar bilan faoliyat ko’rsatayotgan 

shirkat  xo

’jaliklarini  tugatish,  ular  negizida  fermer  xo’jaliklarini  tashkil  etish  jarayonlari 

rivojlandi.  Uchinchi  bosqichda  fermer  xo

’jaliklarini  ustuvor  yo’nalish  sifatida  rivojlantirildi. 

To

’rtinchi bosqichda fermer xo’jaliklarining yer uchastkalarini maqbullashtirish jarayoni amalga 

oshirilib, ularni iqtisodiy barqaror faoliyat ko

’rsatishiga zamin yaratishga kirishildi. 

5. Qishloq va suv xo

’jaligi sohasi korxonalari faoliyatini rivojlantirish, ularning barqaror 

ishlashini  ta

’minlash  va  eksport  salohiyatini  oshirish  asosida  jahon  moliyaviy-iqtisodiy 

inqirozining salbiy oqibatlarini bartaraf etish muhim yo

’nalish sifatida belgilangan. 

6.  Namangan  viloyatida  agrosanoat  integratsiyasini  rivojlantirishning  maqsadli  Dasturni 

ishlab  chiqishning  zarurligi  ta

’kidlangan  holda,  bunday  dasturning  maqsadi,  hozirgi  holatning 

tahlili  va  vatanimizdagi  va  xorijiy  tajribalarni  umumlashtirish  negizida  viloyat  iqtisodiyotining 

barqaror faoliyat yuritishiga erishishga yo

’naltirilgan bozorlar tizimining asosiy elementlarini va 

bozor  infratuzilmasini  rivojlantirish  hamda  uni  amalga  oshirishni  ta

’minlashni  asoslashga 

qaratilgan. 

7.  Amaliyotda  umumkorxona  va  uning  tarkibiy  tuzilmalari  bo

’yicha  moddiy 

rag

’batlantirish fondini shakllantirishning turli usullardan foydalaniladi. Moddiy rag’batlantirish 

fondini  shakllantirishning  me

’yorlashtirish  usulini  qo’llash  bu  vazifalarni  samarali  hal  etishga 

imkon  beradi.  Aynan  shu  usul  bozor  iqtisodiyoti  rivojlangan  mamlakatlarning  aksariyat 

kompaniyalarida  qo

’llanilmoqda. Biroq bu usul quyidagi shartlar asosida amal qilishi mumkin: 

---

 

33 

birinchidan,  me

’yorlar  mustahkam  va  uzoqmuddatli  bo’lishi  lozim.  U  faqatgina  jamoaning 

mehnat faoliyati bilan bog

’liq bo’lmagan hollarda, ya’ni ishlab chiqarish hajmiga ta’sir etuvchi 

omillar ta

’sirida o’zgartirilishi mumkin.  

8.  Agrosanoat  integratsiyasi  samaradorligini  oshirish  bir  tomondan,  oldindan  o

’rnatilgan 

me

’yorlar  doirasida,  shuningdek,  undan  oshiqcha  bo’lgan  mehnat  sarflari  uchun  xam  moddiy 

taqdirlashni,  boshqa  tomondan  esa,  boshqarishning  muhim  tarkibiy  qismi  sifatida  ishlovchilar 

manfaatlariga  ta

’sir  etish  vositalarining  murakkab  majmuini  va  ularni  harakatga  keltirishning 

o

’ziga xos mexanizmlarini o’z ichiga oladi. 

9.  Agrosanoat  integratsiyasida  mulkchilik  shakllari  o

’rtasida  bozor  raqobati  amal 

qiladigan  sharoitda  boshqarishning  muhim  masalalaridan  biri  sifatida  ishlovchilarning  butun 

kuch  g

’ayratlarini  ishga  solib,  mehnat  natijalarini  yaxshilash  va  xizmat  ko’rsatish  sifatini 

oshirishdan yuqori darajada moddiy manfaatdor bo

’lishiligini ta’minlashga qaratilgan mehnatga 

samarali  undashning  eng  maqbul  uslublari  va  shakllarini  ishlab  chiqish  hamda  qo

’llashda 

namoyon bo

’ladi.  

10. Meva-sabzavot, chorvachilik mahsulotlarini zamonaviy qayta ishlash texnologiyalarini 

joriy  etish  asosida,  yuqori  darajada  sanoatlashgan  va  eksportga  mo

’ljallangan  qayta  ishlash 

tizimini  barpo  etish,  ishlab  chiqarilgan  mahsulotlar  ko

’lamini  oshirish  agrosanoat  korxonalari 

samaradorligining eng dolzarb vazifalaridan biridir. 

 

 

---

 

34