Zbekiston respublikasi oliy

Gidroenergetik qurilmalarda tok va kuchlanish transformatorlari

Tok transformatori birlamchi tokning kattaligini oʻlchov priborlari va rele uchun eng qulay kattalikkacha kamaytirish, shuningdek, oʻlchov zanjirlarini birlamchi yuqori kuchlanish zanjirlaridan ajratish va himoya qilish uchun xizmat kiladi.
Tok transformatori yopiq magnit oʻtkazgich 2 (4.12-rasm) hamda ikkita birlamchi 1 va ikkilamchi 3 chulg’amlarga ega.

Birlamchi chulg’am oʻlchanayotgan tok
I₁ zanjiriga ketma-ket ulanadi, ikkilamchi

chulg’amga I₂
tok oʻtadigan oʻlchov priborlari ulanadi.

Tok transformatori nominal transformatsiya koeffitsiyenti bilan harakterlanadi:


4.12-rasm. Tok transforma-torining ulanish sxemasi

1
_{K }^I1NOM _,

(4.1.)

^I2 NOM

bunda
^I1NOM

• 
  birlamchi nominal tok,
  

^I 2 NOM

• 
  ikkilamchi nominal tok.
  

Tok transformatorlarining ikkilamchi nominal toki qiymati 5 va 1 A deb qabul qilingan.
Tok transformatorining transformatsiya koeffitsiyenti qat’iy oʻzgarmas miqdor boʻlmay, balki magnitlovchi tokning mavjudligidan kelib chiqadigan xatolik sababli nominal miqdordan farq qilishi mumkin. Transformatorning tokni transformatsiyalash xatosining qiymati quyidagi ifodadan aniqlanadi:
I % ^{K1I2 I1} 100 , (4.2)
I₁
Tok transformatorining xatosi uning konstruktiv xususiyatlari; magnit oʻtkazgich kesimi, magnit oʻtkazgich materialining magnit singdiruvchanligi,

magnit yoʻlining oʻrtacha uzunligi
I₁w₁
miqdorga bog’liq. Tok transformatorlari

ularga qanday talab qoʻyilishiga qarab 0,2; 0,5; 1; 3; 10 klass aniqliklarida ishlab chiqariladi. Koʻrsatilgan raqamlar birlamchi chulg’am 100—120% tok bilan yuklanilganda (oldingi uchta klass uchun) va 50—120% tok bilan yuklanilganda (oxirgi ikkita klass uchun) nominal tokka nisbatan protsentda ifodalangan tok transformatorining xatosini ifodalaydi. 0,2; 0,5 va 1 klassidagi tok transformatorlari uchun ham burchak xatosi normalanadi.
Tok transformatorining xatosi ikkilamchi yuklama (priborlari, oʻtkazgich, kontaktlarning qarshiliklari) va birlamchi tokning nominal tokka karraligiga

bog’liq. Nagruzka bilan tok karraligining ortishi xatoning ortishiga olib keladi.
Nominal tokdan ancha kichik boʻlgan birlamchi toklarda ham tok transformatorining xatosi ortadi.
0,2 klassdagi tok transformatorlari aniq laboratoriya priborlarini ulashda, 0,5 klassdagilari esa - pul hisoblaydigan schyotchiklarda; 1- klassdagilari hamma texnik oʻlchov priborlari uchun; 3 va 10 klassdagilari rele muhofazasi uchun ishlatiladi.
Koʻrib chiqilgan klasslardan tashqari, yana ikkilamchi chulg’amlari D (differensial muhofaza uchun), Z (yerga ulab muhofaza qilish uchun), R (boshqa rele muhofazalari uchun) tipdagi tok transformatorlari ishlab chiqariladi.
Oʻlchov priborlari va relening tok zanjirlari kichik qarshilikka ega boʻlganligi uchun, tok transformatori q.t. rejimiga yaqin rejimda normal ishlaydi. Agar ikkilamchi chulg’am uzilsa, magnit oʻtkazgichdagi magnit oqim keskin ortadi, chunki uning kattaligi endi birlamchi chulg’amning magnit yurituvchi kuchi (M.Yu.K.) bilan aniqlanadi. Bu rejimda magnit oʻtkazgich haddan tashqari yuqori haroratgacha qiziydi, uzilgan ikkilamchi chulg’amda esa ayrim hollarda bir necha oʻn kilovoltlarga yetadigan yuqori kuchlanish hosil boʻladi.
Aytib oʻtilgan hodisa sababli birlamchi chulg’amdan tok oʻtayotganda tok transformatorining ikkilamchi chulg’amini uzishga ruxsat etilmaydi. Oʻlchov pribori yoki releni oʻzgartirish zarurati tug’ilsa, tok transformatorining ikkilamchi chulg’ami avval qisqa tutashtiriladi (yoki rele, priborning chulg’ami shuntlanadi).

Tok transformatorlarining tuzilishi

35 kV li ichki qurilmalar uchun tok transformatorlari quyma epoksid izolyatsiyaga ega.
Birlamchi chulg’am turiga koʻra g’altakli (3 kV va undan kichik kuchlanishlar uchun), bir oʻramli (4.13-rasm) va koʻp oʻramli transformatorlar boʻladi.
Bir oʻramli transformatorlar 600 A va undan yuqori birlamchi tokka


moʻljallab tayyorlanadi; kichik toklarda birlamchi chulg’amining magnit

yurituvchi kuchi
I₁w₁
talab etiladigan

4.13- rasm. TПОЛ-10 tok transformatori:
a - chulg‘amli magnit o‘tkazgichlarning joylashuvi; b – tuzilishi; 1 – magnit o‘tkazgich;
2 – ikkilamchi chulg‘am; 3 – mahkamlovi halka; 4 – birlamchi chulg‘am sterjeni
klass aniqligida ishlash uchun yetarli boʻlmaydi.
600 A dan kichik toklarda TPL tipidagi koʻp oʻramli transforlar qoʻllanilib, ularning birlamchi chulg’ami soni kerakli magnit yurituvchi kuchga qarab aniqlanadigan bir necha oʻramlardan iborat.
Kuchlanish transformatori yuqori kuchlanishni standart miqdor 100 yoki

100/ 3 V gacha kamaytirish hamda oʻlchash zanjiri bilan rele muhofazasini yuqori kuchlanishli birlamchi zanjirdan ajratish uchun xizmat qiladi. 4.14-rasmda bir fazali kuchlanish transformatorining ulanish sxemasi keltirilgan; bunda birlamchi

chulg’am tarmoqning U₁
kuchlanishiga, ikkilamchi chulg’am (U ₂ kuchlanish) ga

esa oʻlchash priborlari bilan relening g’altaklari parallel ulangan. Xavfsizlikni ta’minlash maqsadida ikkilamchi chulg’amning chiqqichlaridan biri yerga tutashtirilgan. Kuchlanish transformatori tok transformatoriga nisbatan salt ishlash rejimiga yaqin rejimda ishlaydi, chunki priborlar va relening parallel g’altaklari
qarshiligi katta boʻlib, ular iste’mol qiladigan tok esa kichik.
Transformatsiyaning nominal koeffitsiyenti quyidagi ifodadan aniqlanadi:

4.14-rasm. kuchlanish transformatorning ulanish sxemasi.

1. 
   - birlamchi chulg‘am;
   

_{K }^U1ном
^{U U} 2ном
, (4.3)

2. 
   – magnit o‘tkazgich;
   
3. 
   - ikkalamchi chulg‘am
   

bunda
^U1ном

• 
  nominal birlamchi kuchlanish;
  

^U 2ном

• 
  nominal ikkilamchi kuchlanish.
  

Oʻzakdagi magnit oqimining sochilishi va quvvatning yoʻqotilishi oʻlchashda xatolikka olib keladi:
U % ^{KUU 2 U1} 100 , (4.4)
U₁
Tok transformatorlaridagi singari, ikkilamchi kuchlanish vektori birlamchi kuchlanish vektoriga nisbatan aniq 180° burchakka surilmagan. Bu burchakli xatolikni aniqlaydi.
Nominal xatolik kattaligiga qarab 0,2; 0,5; 1; 3 aniqlik klasslari boʻladi.
Xatolik magnit oʻtkazgichning konstruksiyasi, poʻlatning magnit singdiruvchanligi, ikkilamchi yuklama kattaligi va

cos
ga bog’liq. Kuchlanish transformatorlarining

konstruksiyasida kuchlanish boʻyicha xatolikni birlamchi chulg’amning oʻramlar sonini biroz kamaytirish yoʻli bilan kompensatsiyalash koʻzda tutilgan, shuningdek, burchakli xatolik maxsus kompensatsiyalash chulg’ami hisobiga kompensatsiyalanadi.
Kuchlanish transformatorining ikkilamchi chulg’amiga ulangan rele va oʻlchash priborlari chulg’amlarining umumiy iste’moli kuchlanish transformatorining nominal quvvatidan oshmasligi kerak, chunki aks holda bu xatolikning ortishiga olib keladi.


4.15-rasm. Kuchlanish transformatorlari chulg‘amlarining ulash sxemalari.

Kuchlanish transformatorlari vazifasiga koʻra chulg’amlarining turli sxemalarda ulanishi qoʻllaniladi. Uchta fazalarara kuchlanishni oʻlchash uchun ochiq uchburchaklik sxemasi asosida ulangan, ikkita bir fazali ikki chulg’amli transformatorlar НОМ, НOС, НOЛ ishlatish mumkin (4.15- rasm, a), shuningdek,

chulg’amlari yulduz shaklida ulangan uch fazali ikki chulg’amli transformator НTMK qoʻllaniladi (4.15-rasm, b). Yerga nisbatan kuchlanishni oʻlchash uchun Y₀/Y₀ sxema asosida ulangan uchta bir fazali transformatorlar, yoki uch fazali uch chulg’amli transformator НTMИ (4.15- rasm, v) ishlatilishi mumkin. Oxirgi holda yulduz shaklida ulangan chulg’am oʻlchash priborlarini ulash uchun qoʻllaniladi, ochiq uchburchaklik asosida ulangan chulg’amga yerga tutashishdan saqdaydigan muhofazalovchi rele ulanadi. Xuddi shunday qilib uch fazali guruhga ЗНOM tipidagi bir fazali uch chulg’amli transformatorlar va НKФ kaskadli transformatorlar ulanadi.

Kuchlanish transformatorlarining tuzilishi

Konstruksiyasi boʻyicha uch fazali va bir fazali transformatorlar boʻladi. Uch fazali kuchlanish transformatorlari 18 kV gacha boʻlgan kuchlanishlarda, bir fazali transformatorlar esa istalgan kuchlanishlarda qoʻllaniladi. Transformatorlar izolyatsiyasining tipiga koʻra quruq, moyli hamda quyma izolyatsiyali boʻlishi mumkin.
Quruq transformatorlarning chulg’amlari ПЭЛ simidan tayyorlanadi, chulg’amlar orasidagi izolyatsiya vazifasini esa karton oʻtaydi. Bunday transformatorlar 1000 V gacha boʻlgan qurilmalarda qoʻllaniladi (НOС-0,5 bir fazali, quruq, 0,5 kV li kuchlanish transformatori).
Moy izolyatsiyali kuchlanish transformatorlari - ochiq va yopiq taqsimlash qurilmalarida 6 - 1150 kV kuchlanishlarga qoʻllaniladi. Bu transformatorlarda chulg’amlar va magnit oʻtkazgich moy ichida turadi va u izolyatsiya hamda sovitish uchun xizmat qiladi.
Bir fazali ikki chulg’amli НОМ-6, НОМ-10, НОМ-15, НОМ-35, transformatorlarini bir fazali uch chulg’amli ЗНОМ-15, ЗНОМ-20, ЗНОМ-35 transformatorlaridan farq qilish lozim.
Birinchi tipdagi transformatorlar chulg’amlarining sxemasi 4.16-rasm, a da
koʻrsatilgan. Bunday transformatorlar ikkita kiritgich YuK ga va ikkita kiritgich PK ga ega, ularni ochiq uchburchaklik yulduzcha, uchburchaklik sxemasi boʻyicha ulash mumkin. Ikkinchi tipdagi transformatorlarda YuK chulg’amining (4.16-rasm, b) bir uchi yerga tutashtirilgan, YuK ning yakka kiritgichi qopqoq ustida joylashgan PK ning
kiritgichlari esa bakning yon tomoniga chiqarilgan YuK chulg’am faza kuchlanishiga, PK ning asosiy chulg’ami 100 V ga, qoʻshimcha chulg’ami 100/ 3 V ga hisoblangan. Bunday transformatorlar yerga ulanadigan deb ataladi va 4.17- rasm, da koʻrsatilgan sxema asosida ulanadi.
ЗНОМ-15, ЗНОМ-20, ЗНОМ-24 tipdagi transformatorlar kuchli generatorlarning komplekt shina oʻtkazgichlariga oʻrnatiladi. Magnitlanishdagi isroflarni kamaytirish uchun ularning baki magnitlanmaydigan poʻlatdan tayyorlanadi.

5.