‘zbekiston respublikasi oliv va o rta maxsus ta’lim vazirligi

Madaniyat  -   arabcha  so‘z  bo‘lib,  u  jamiyatning  ishlab 

chiqaiish,  ijtimoiy va ma’naviy hayotda qoiga kiritgan yutuqlari 

majmuidir. Demak, madaniyat- insoniyat faoliyati mahsuli natijasi 

sifatida,  insonlaming  moddiy va ma’naviy faoliyatlari jarayonida 

vujudga keladi.

Madaniyat - jamiyat va unda yashovchi fuqarolarning faoliyati 

jarayonida to‘plangan barcha ijobiy yutuqlar majmuasi.

Madaniyat shaxs kamolotiga moddiy (texnika ishlab chiqarish 

tajribasi,  moddiy  boyliklar)  va  ma’naviy  (fan,  adabiyot,  san’at, 

maorif,  din,  umuminsoniy  va milliy ma’naviy  ruhiy  qadriyatlar) 

jihatdan  ta’sir  etadi.  Moddiy  va  ma’naviy  madaniyatning  o ‘zaro 

aloqasi  va o‘zaro  ta’siri  natijasida  aqlan  yetuk yaxlit  shakllangan 

shaxs tarkib topadi.

Ma’naviy madaniyatning negizi hisoblangan umuminsoniy va 

milliy  qadriyatlar  shaxslar  ijtimoiy  tuzumiga  munosabati,  turli 

ma’rifiy  ma’naviy  g‘oyalar,  tushunchalar,  qarashlar,  tasawurlar 

tizimining  mahsulidir.  Ma’naviy  madaniyatning  mohiyatini 

namoyon etuvchi obyekt shaxs hisoblanadi.

236

---

Shuningdek, asrlar davomida jamiyatning moddiy va ma’na­

viy rivojlanishiga diniy ta’limot tarbiya vositasi bo‘lib kelayotgan 

diniy ma’naviy qadriyatlar ham ijobiy ta’sir ko‘rsatayotganligi sir 

emas.

Jumladan, islom  diniga qadar mavjud bo‘lgan va islom tomo- 

nidan  to‘ldirilgan,  rivojlantirilgan  axloqiy  ma’naviy  an’analar 

yoshlar tarbiyasida muhim ahamiyat kasb etadi.

Zeroki,  Qur’oni  Karimda  bayon  etilgan  quyidagi  axloqiy  va 

ma’naviy  mezoniar  bugungi  kunning  tarbiyasi  uchun  ham  ayni 

haqiqatdir:  o‘zaro  muloqot  uchrashish,  xayrlashish va  hamkoriik 

faoliyatidagi  odob-axloq  talablari;  mehmon  kutish,  mehmonga 

borish,  katta  va  kichikka  bo‘lgan  munosabat,  ota-onaga  bo‘igan 

hurmat,  oila  a’zolarining  o‘zaro  munosabatlari  masalalaiining 

o‘ ziga xos odobi; bayram, tantana, marosim va an’ analarda ishtirok 

etishning tartibotlari  haqidagi da’vat va boshqalar.

Qur’onda  keltirilib,  keyinchalik  Sharq  xalqlarining  milliy  -  

ma’naviy qadriyatlariga aylangan yuzlab qadriyatlar va odob-axloq 

mezonlarini  keltirish  mumkin.  Lekin  biz  yuqorida  keltirilgan 

salomlashish odatini izohlash bilan kifoyalanamiz.

Sharq  xalqlarining  salomlashish  odatlarming  negizida:  shu 

xalqning  ruhiy  xususiyatlari,  o£zaro  munosabatlarining  ma’naviy 

asoslari, bo‘lajak muloqotning xarakteri, o‘zaro hamkorligi yotadi. 

Qur’oni  karimda  bu  odat  qat’iy  majburiy  burch  tarzida  belgilab 

qo'yilgan: “Ey mo‘minlar, o‘z uylaringizdan boshqa uylarga to izn 

so ‘ ramaguningizcha  va  egalariga  salom  bermaganingizcha 

kirmangiz.  Mana  shu  sizlar  uchun  yaxshiroqdir.  Shoyad  ushbu 

eslatmadan  ibrat  olsangiz”.  .Muqaddas  meroslarimizdan  biri 

Qur’ondan keyingi muqaddas diniy-axloqiy manba hadislardir.

Hadislarning  asosiy  mohiyati  “savob”  va  “gunoh”  tarzida 

msonlammg fazilat va salbiy xususiyatlarini sharhlash, da’vat etish 

va ishontirish orqali beriladi.

Hadislarda  “savob”ning  mohiyatini  beruvchi  fazilatlar:  Ota- 

ona, keksalarga hurmat, ilmli bo‘lish, hamkoriik, do4stlik, insonpar- 

varlik,  ayollami  qadrlash,  sahovat,  rostgo‘ylik,  iff at, nonni e’zoz- 

lash, diyonat, rahm-shafqat, e’tiqod, mehmondo‘stlik, mehr-oqibat, 

xayr-ehson,tozalik, pokizalik, bilimdonlik, vazminlik, tadbirkorlik,

237

---

halollik, sabr-qanoat, ishonch, himmat, bardoshlilik, xushxulqlilik, 

muloyimlik,  latiflik,  marhamat,  to‘g‘rilik,  shukur,  vafo,  saxiylik, 

sadoqat, sabotlilik, kamtarlik, viqorlilik, salohiyat, hayo, tejamkor- 

lik,  sir  saqlash  va  shu  kabilar  jamiyat  ma’naviy  taraqqiyotini 

beigilovchi axloqiy ma’naviy omillar tarzida namoyon bo'ladi.

Musulmon ma’naviy olamida iymon talablariga zid noaxioqiy 

xususiyatlar  keskin  qoralanadi  va  huquqiy  qonunlar  bilan  man 

etiladi. Hadislarda taqiqlangan bunday salbiy xususiyatlami ba’zan 

“gunoh” ham deb yuritiladi. Bunday salbiy xususiyatlar jumlasiga: 

o‘g‘riIik, zino, hayosizlik, munofiqlik, yolg‘on so‘zlash, bevafolik, 

kek  saqlash,  nopoklik,  riyokorlik,  xusumat,  nohaqlik,  hasad, 

nodonlik,  qotillik,  fitna,  yolg‘onchffik,  g'iybat,  ochko‘zlik,  tama- 

girlik, isrofgarchilik, itoatsizlik,  bid’at, xurofot, chaqimchilik, kibr, 

gina,  adovat,  hiyonat,  baxillik,  zulm,  maqtanchoqlik,  ikkiyuzla- 

machilik, takabburlik, manmanlik,  shuhratparastlik,  shoshqaloqlik 

va boshqalar kiradi.

Sharq  mutafakkirlari  dunyoviy  bilim  bilan  bir  qatorda  diniy 

bilimni o‘zlari egallagan holda, umuminsoniy qadriyat tarzida har 

bir insonda uning mazmun va mohiyatidan voqif bo‘lish kerak, ilm 

olib  aqliy  kamol  topish  kishining  yoshligidan  va  umrining 

oxirigacha  davom  etmog‘i  lozim  degan  g'oyani  ilgari  suradilar. 

Barcha  guruhdagi  ma’naviy  qadriyatlaming  mohiyatida  eng  oliy 

tuyg‘u- insonparvarlik yotadi. Insonparvarlik qadriyati mazmunida 

musibatli  kishiga  hamdard  bo‘lish,  keksalarga,  muhtojlarga. 

ayolmandlarga  yordam  berish,  hojatbarorlik  qilish,  andishalik, 

vazminlik, samimiylik, kamtarlik kabi  yuksak fazilatlar yotadi.

A.Navoiy nazdida ta’ma aralashgan yaxshilik, hikmat, himmat 

insonning  ma’naviy  hissiyotiga  salbiy  ta’sir  etuvchi  holatdir. 

Ta’masiz yaxshilik qilish, bu -  saxiylikdir. Odamgarchilikning eng 

yuksak  belgisi  saxiylik  va  himmatdir.  Demak,  insonparvarlik 

qadriyatining  mohiyatida  samimiy  hojatbarorlik  tushunchasi 

yotadi.  Yuksak  insoniylikning  o‘lchovi  burch  va  vijdon 

hisoblanadi. Shu boisdan  sharq mutafakkirlari vijdon pokligi, oila, 

ota-ona,  ustoz,  xalq,  farzand  burchi  haqida  olg‘a  surilgan  g‘oya- 

laming asosini insonparvarlik tashkil etadi.

Mehnat awalo insonning moddiy ehtiyojini qondirish, qolaversa

238

---

ma’naviy  ongini  shakllantirishning  muhim  omili  hisoblanadi. 

Mehnatsevarlik  qadriyatining  mohiyatini  aqliy  va jismoniy  ijodiy 

munosabat  ongli  va  halol  mehnat  qilib,  jamiyatning  moddiy  va 

ma’naviy rivojlanishiga ta’sir  etish,  mehnat  natijalaridan rohatlana 

bilish,  o‘zgalar  manfaati  uchun  mas’uliyatni  his  etish  kabi 

tushunchalar yotadi.

Yu.X.Xojib  mehnat jaryonida shoshmasdan  ishlash,  sabrli va 

ehtiyotli bo‘lish kerak deb ta’kidlaydi.

Sharq mutafakkirlari didaktik xarakterdagi ilmiy asarlarida  ma’­

naviy  madaniyatni  shakllantirishning  shakl,  usul  va  vositalarini 

umumlashtirilgan holda bayon  etdilar.  Chunki  o‘rta  asr pedagogik 

fikrlar nazariyasi va amaliyoti tarbiyaning insoniy  shakl va usullariga 

tayangan.  Ta’lim-tarbiya berishning vositasi esa amaliyot bo‘lib hi- 

soblangan  edi.  Bu  qoida  ayniqsa  Ibn  Sinoning  tibbiy  risolalarida, 

“Donishnoma”  asarida,  Kaykovusning  “Qobusnoma”,  Yu.X.Xojib- 

ning “Qutadg‘u bilig”, Sa’diyning “Guliston”, “Bo‘ston”, A.Navoiy- 

ning  “Hayrat-ul  abror”,  “Mahbub  ul-qulub”  asarlariga  bevosita 

taaluqlidir.

Bir so‘z bilan aytganda,  mutafakkir olimlar yuksak ma’naviy 

qadriyatlami  umuminsoniy  qadriyatlar  doirasida  talqin  etdilar  va 

targ‘ib  qildilar,  jamiyatning  ijtimoiy-iqtisodiy  taraqqiyotida 

ma’naviy omillami yuksak baholadilar.

Xulosa qilib aytganda, yosh avlodni umuminsoniy va milliy qad­

riyatlar  ruhida  tarbiyalash  zamon  talabi  bo‘lib  kelmoqda.  В uning 

uchun esa ta’lim tizimining barcha bo4g‘inlarida jumladan  umumiy 

ta’lim maktablarida xalqimizning azaliy an’analariga, udumlariga, ti- 

liga, diniga, ruhiyatiga asoslanib kelajakka ishonch, mehr-oqibat, in- 

sof,  sabr-qanoat,  adolat,  ma’rifat,  insonparvarlik,  iymon,  e’tiqod, 

mehnatsevarlik  tuyg‘ularini  har  bir  yosh  ongiga  singdirish  talab 

etiladi.