‘zbekiston respublikasi oliv va o rta maxsus ta’lim vazirligi

4.Kreativ dars yo‘ naJishlarining mazmuni va psixologik asosi

1-yo‘naIish. Motivlashtirish (hayratlanish, surpriz).

“Hayratlanish -  donishmandlikning boshlanishidir” (Suqrot).

Axborotlardan  toliqishning  oldini  olish  va  o‘quvchilami 

intellektual  faolligini  oshirish  maqsadidagi  izlanishlar  yo‘Iidagi 

muqobil usullaridan biri  “hayratlanish” yoki boshqacha aytganda, 

“mo‘jiza effekti”. Hayratlanarli predmetlar bilan to‘qnashuv tizimi, 

ulami 

yaratilish 

haqidagi 

izlanishlari 

kichik 

maktab 

o‘quvchilarining qiziqish va faoliyati samaradorligini ta’minlaydi. 

Motivlashtirish  dars  jarayonida  predmetlar  timsolida,  masalan, 

go‘dak tafakkurini jumboqliligi, siri va favqulodda go‘zalligi bilan 

olib  boriladi.  В unday  predmetlar  turlicha  bo‘lish.i  mumkin. 

Jumladan,  oynasi  orasiga 

0

‘rgimchak  kirib  qolgan  soat,  ichiga 

yelkanli  kema  joylashtirilgan  butilka  va  h.k.  Bolalar  qiziqishini 

oshiruvchi  oddiy  fokuslar.  Masalan:  quti  ichida  bir  ko'rinib,  bir 

ko‘rinmaydigan sichqoncha va b.

Bunday jihozlar unutilgan qadimiy o‘yinchoqlar vazifasini ham 

bajarishi  mumkin.  Yog‘ochdan  yasalgan  cho'qiyotgan  tovuq, 

pianino  chalayotgan  ayiq,  ayiq  bilan  о‘tin  arralayotgan  dehqon. 

Bolalarda sovun ko‘piklarida hosil bo‘ladigan shakllar ham hayrat 

va qiziqish uyg‘otadi. Sovun pufagini hosil qiluvchi qismi bo'lgan

213

---

oddiy  ruchka  yoki  sovim  pufagidan  chiroyli  shakllar  yasovchi 

to‘pponcha  -   avtomat  o'yinchog‘i.  Obyektning  tortishish  mar- 

kaziga  asoslangan  o‘yinchoqlar:  yiqilmas  matryoshkalar,  magnit 

tortishiga  asoslangan  kamondan  o‘q  otish  o‘yinchoqlari  o‘quv- 

chilaxda  kuchli  qiziqish  uyg‘otadi.  Bundan  tashqari,  o'yinchoq- 

boshqotirmalar ham qiziqarlidir.

2-yo‘nalish. Dastuming mazmuni.

Dastuming mazmuni boshqa yo‘nalishlami tizimli umumlash- 

tirish asosida bir butunlikda ijodiy tafakkurning va fantaziyasining 

rivojlanishiga hamda tasviriy masalalaming nazariy yechimi degan 

jiddiy  muammom  (G.S.Altmuller)  yechishga  xizmat  qiladi.  Bu 

yerda  shuni  hisobga  olish  kerakki,  qiyin  masalalami  yechishda 

yuqori  natijalarga  erishish  uchun  3  ta  muhim  omil  mavjud: 

Qobiliyat,  imkoniyat,  individualliklami  og‘zaki,  matematik  va 

texnik  hisoblash,  o‘zlashtirish  qobiliyati,  abstrakt  va  murakkab 

fikrlash natijasidir. Bunday qobiliyatlar boshqa kishilar tomonidan 

ijobiy e’tirof etilishi muhimdir.  Imkoniyatlar go‘dakni intellektual 

faol  va  o‘z  muammolarini  mustaqil  hal  etishdan  manfaatdor 

bo‘lgan,  atrofdagi  eng  yaxshi,  o‘z-o‘ziga  ishonch  tug‘diradigan 

boshlang‘ich  tajribalami  o‘zida  mujassamlashtiradi.  Individuallik 

dastlabki  ikki  omilning  ta’sirini  kuchaytirishga,  shu  bilan  birga 

qobiliyatlar  shakllanishini  qiyinlashtirishga  ta’sir  qiladi.  Ijodkor 

shaxsning shakllanishida uni qurshab turgan muhit ijobiy sharoitni 

yaratishi lozim.

3-yo‘naiish. Psixologik dam olish.

Psixologik  dam  olish  sifatida  qo‘llaniladi.  Bosh  miya  yarim 

sharlarini garmonik rivojlanishiga ta’sir etuvchi jismoniy mashqlar 

(Shuni  esda  tutish  lozimki,  o‘ng  va  chap  qe/llar  imkoniyatini 

rivojlantirish  muhimdir.  Psixologlaming  ta’kidlashicha,  o‘ng  va 

chap  qo‘lda  birday  harakatlanish  xotira,  fikrlash  va  nutqning 

rivojlanishi, yaxshilanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.)

0 ‘yinlar,  sport-hissiyotli,  teatrlashgan,  taqlid  etuvchi  raqslar. 

Sport  hissiyotga  asoslangan  “Jangler”,  “Arqon  tortuvchilar”  kabi 

o‘yinlami shu turkumga kiritish mumkin. Quvnoq bolalar kuylariga 

raqsga  tushish,  go‘dakka  harakat  va  teatrlashtirilgan  taqlidchan 

“Tabassum  o‘yini”  va  shu  kabilar  o‘ziga  xos  kulgi  terapiyasidir.

214

---

Topshiriqlar  turlari  xilma-xil  bo‘lib,  o‘qituvchining  ixtiyoriga 

qarab  yangilari  bilan  to‘ldirib  boriladi.  “Pantomima”  o‘yinlarida

2 tomonlama dam olishga erishiladi: tegishli guruh muskullari dam 

oladi va o£yin  ijobiy hissiyotlar hisobiga reaksiya amalga  oshadi. 

Pantomimo  bilan  shug‘ullanish  ijodkorlik  rivojlamshining 

boshlanishi  bo‘libgina  qolmay,  go‘dakni  o‘z-o‘ziga  ishonchini 

orttiruvchi  ijobiy  hissiyotdir.Psixologik  va  fiziologik  kuzatislilar 

aqliy va hissiy toliqish bilan, vegetativ qo‘zg‘alishlar bilan skelet 

muskullaridan  toliqishning  uzviy  bog‘lanishini  ko‘rsatmoqda. 

Hammaga  ma’iumki,  muntazam jismoniy mashqlar  ishchanlik va 

sog‘lomlikni ta’minlashda katta ahamiyatga ega.

Bosh miyaning optimal funksional holatini ta’minlash, bundan 

tashqari,  miyadan  chiqayotgan  nerv  impulslarining  to‘lqinini 

boshqarishga ham bog‘liq. 0 ‘z-o‘zini boshqarish tizimi yordamida 

markaziy  qo‘zg‘alishni  periferikka  ko‘chirish,  eng  avvalo,  skelet 

muskullarini va shu bilan birga asabiy zo‘riqishning oldini olishni 

ta’minlaydi.

Ta’kidlash  kerakki,  tetik  holatda  fikriy  qabul  qilish  (ijobiy 

hissiy  reaksiyalar  ta’sirida  yuzaga  kelgan)  kelgusida  quyidagi 

siljishlarga olib kelishi mumkin: o‘z-o‘ziga ta’sir etish orqali oldin 

boshdan  kechirilgan  emotsional  holatlar  tiklanishi  mumkin.  Olz- 

o‘ziga ta’sir faqatgina oliy nerv faoliyatining xarakteriga ta’sir etib 

qolmasdan,  organizmning  hujayralargacha  bo‘lgan  mexanizmini 

boshqarishga  ta’sir  ko‘rsatadi.  Autogen  mashqlaming  psixologik 

nazorat mashqlari -  “Tinch maskan”, “To‘liq potensial”, “Lazzatlar 

ro‘yxati”  kabilar  muskul  va  psixologik  reaksiya  jarayonida  o‘z- 

o‘ziga  ta’sir  etuvchi  holatlarda  yordam  beruvchi  formula  va 

timsollardir.  0 ‘quvchilarda  o‘z-o‘zini  boshqarishga  o‘rgatishga 

o‘qish va ijodiy faoliyati, munosabat va xulqi jarayonida o‘z ustida 

nazorat o‘matuvchi muhim omil sifatida qarash kerak.

4-ya‘nalish. Boshqotirmalar.

Zamonaviy kreativ darsning muhim elementlaridan bin sifatida 

o‘quvchilar  ijodiy  faoliyati tabiiy obyektlar tizimida o‘tkir aql va 

topqirlik mujassamlashgan boshqotirmalar muhim ahamiyatga ega. 

Boshqotirmalar  o‘quvchi  oldiga  yechimini  topish jarayoni  fikmi 

noan’anaviy birikishga olib keladigan muammo zararsiz materiallar

215

---

(yog‘och,  qog‘oz,  metall,  plastmassa)dan  yasalgan  buyumlardan 

foydalanish  mumkin.  Taklif etiladigan  boshqotirmalar  ko‘p  sonli 

obyektlar ichida cJdaktik prinsiplarga mos ravishda tanlab oiinadi. 

Quyidagi talablar qo‘yiladi:

•  Boshqotirmaga asoslangan g‘oyaningjozibadorligi.

•  0 ‘quvchilar  qiziqislilariga  ta’sir  ko‘rsatuvchi  psixologik 

quwati.

•  Maktabda  o ‘qitiladigan  predmetlar  bilan  bog‘liqlik  (fizik, 

kimyoiy, biologik va boshqalar.).

•  Go‘dakning obyekt bilan estetik uyg‘unligi.

•  Go‘dakning 

qiziqishlari 

va  yoshiga  bog‘liq 

ijodiy 

imkoniyatlari.

•  Natijani topishda asta-sekin yuksalish.

Boshqotirmalaming  bunday  tizimi  biz  tomonimizdan  dunyo

tajribasida birinchi marta dars tizimining yaxlit bir bo‘lagi sifatida 

tavsiya  etilmoqda.Biz  tomonimizdan  saralangan  boshqotirmalar 

tizimi  kreativ  ta'lim  tizimining  yangi  didaktik  vositasidir.  Uning 

bosh  funksiyasi  ijodiy  fikrlashni, topqirlikni,  fikrlash to‘siqIarini 

yengish, ijodiy tafakkumi rivojlantirishdan iborat. Bundan tashqari, 

bu tizim kuzatuvchanlikni, qiziquvchanlik va ijodkorlik faoliyatini 

natijasi  sifatida  intellektual  faollikni  rivojlantiradi.  Boshqo- 

tirmalami  yechish  insonning  doimiy  o‘yinga  bo‘lgan  ehtiyojini 

qondiradi.  0 ‘yin  ijodiy  faoliyatning  o‘ziga  xos  tayyorgarlik  turi 

bo‘lib,  boshlang‘ich  maktab  o‘quvchisining  kreativ  sifatlarini 

rivojlantiradi. Ehtiyojning kitobjavoni  matematik boshqotirma va 

o‘yinlar bilan to‘la bo‘lganligi ham  bejiz  emas.  “Alisa mo‘jizalar 

mamlakatida”,  “Alisa  ko‘zgu  ortida”  kabi  umume’tirof  etilgan 

ertaklarning  muallifi,  ajoyib  ertakchi,  Oksford  universitetida 

matematikadan dars oetgan Lyuis Kerrol boshqotirmalarning katta 

ixlosmandi  edi.  U oddiy qog‘oz varag‘ini buklash orqali g£aroyib 

figuralar  (origami)dan  juda  ko‘p  foydalangan.  Uning  qo‘llarida 

varaqni buklash orqali oddiy geometrik chiziqlardan kutilmaganda 

o‘quvchilar ko‘z o ‘ngida  o‘zining  mukammalligi  bilan miniatura 

asarlaxi, yarim abstrakt haykallar paydo boigan.

216

---

Boshqotirmalar tizimida yana  bir muhim  (motivatsion)  funk- 

siyasi  shundan  iboratki,  ular  o‘quvchilaming  o'rganilayotgan 

materialga nisbatan qiziqishini orttiradi, bundan ko‘p  samaraliroq 

motivlash  shaklini  topish  mushkuldir.  Berilgan  masalalami  bir 

necha usullarda yechish ham samaralidir. Boshqotirmalar bilan olib 

boriladigan faoliyat fikrlash mahsuldorligini oshirishda qo‘shimcha 

imkoniyatlami  ishga  soladi.  Tafakkurda  hayoliy  obrazlaming 

mavjudligi,  taxminlami  tekshirishda  kattalar  yordamiga  tayan- 

maslik o‘quvchida zoriqmasdan belgilar olamidan obrazlarga yoki 

aksinchaga  o‘tishga  yordam  beradi.  Yaxlit  ta’limiy  ish  shaklida 

o‘qish, o‘z holicha aqliy rivojlanish amalga oshiriladi.

5-yo‘naIish. Intellektual mashqlar.

Intellektual mashqlar ham boshqotirmalar singari o‘quvchilami 

ijodiy  faoliyatga,  motivlashtirishga  xizmat  qiladi.  Ijodiy  bilimlar 

tizimi (В Т ) intellektual mashqlar izchii kreativ ta’limning didaktik 

prinsiplari asosida tuzilgan. U maxsus bilimlarni talab qilmaydigan, 

faqat  fikrlash,  topqirlik  va  mustaqil  yechimlami  talab  qiladigan 

ijodiy  topshiriqlarni  o‘z  ichiga  oladi.  Bu  bilimlarning  murak- 

kablashtirilgan  tizimi  bo‘lib,  o‘quvchilar  yoshiga  mos  maqsadga 

yo‘naltirilgan  qiziquvchanlikni,  ijodiy  qobiliyatni,  tafakkumi, 

narsalarga  o‘zgacha  qarashni  talab  etadi.Ijodiy  bilimlar  tizimi  -  

intellektual  mashqlar  o‘zida  asosan  quyidagicha  topshiriqlarni 

qamrab oladi:

•  Taxminiy xulosalar chiqarish: ular o‘quvchilami sabablar va 

oqibatlar haqida fikrlashga majbur qiladi.

•  Obyektlarni noodatiy qoilanishi.

•  Qonuniyatlami  izlab  topish  (bu  topshiriqlar  mantiqiy 

fikrlashni, umumlashtirish qobiliyatini rivojlantiradi).

•  Kutilmagan  vaziyatlarda  to‘g‘ri  yo‘l  tanlay  olish,  bunday 

topshiriqlar go‘dakda mardlikni rivojlantiradi.

•  Mavjud obrazlar asosida obrazlar sxemasini tuzish (abstrakt 

tafakkumi, asosiy sifatlami, obyekt tarkibi).

•  Obyektni rivojlantiruvchi vazifalar, masalan, o‘yinchoqlami 

(kuzatuvchanlikning mustaqil  yechimini topa  olish  va  o‘z  fikrini 

himoya qila olish mashqlari).

217

---

• Topshiriq chegarasidan chiqa olish qobiliyatini rivojiantirish, 

fikrlash inersiyasmi yengib o‘tish.

• Maqsadga  yo‘naltirilgan  savollar  bera  olish  va  javoblar 

asosida prednaetni aniqlash.

•  Tafakkumi bosqichma-bosqieh rivojiantirish.

Mazkur  dars  komponentining  psixologik  qiymati  shundaki, 

aqliy  mehnat  qoidasi  va  shakli mustahkamlanadi,  fikrlash  sama- 

radorligini  oshirish,  yechimlaming  alohida  bosqichlarida  ijodiy 

jarayonning malakalari shakllanadi.

Intellektual  mashqlar  bosh  funksiyasi  murakkab  topshiriqlar 

bajarishda axborot tahliliga asoslanishdan iboratdir.