‘zbekiston respublikasi oliv va o rta maxsus ta’lim vazirligi

3. “Avesto”

Zardusht taxminan miloddan avvalgi 570yilda tug'ilgan bo‘Jib, 

77  yoshida,  ibodat  qilayotgan paytida  dushman  kohinlaridan biri 

tomonidan o‘ldirilgan.

“Avesto”  asari  eramizdan avvalgi  VI asming oxiri va IV asr- 

ning boshlarida yaratilgan bo‘lib, u uzoq davrlar mahsuli sanaladi, 

davrlar  o'tishi  bilan  qayta-qayta  ishlanadi.  Asarning  to‘liq  kitob 

holida shakllanishi eramizdan avvalgi birinchi asrga to‘g‘ri kelishi 

barcha manbalarda alohida qayd etiladi.

338

---

Zardusht  eramizdan  awalgi  VI  asrda  yashagan.  Xorazmda 

yashagan  chorvadorlar  oilasi  Spitama  urag‘idan  bo‘lgan.  Otasi 

Paurushasp,  onasi  Dugdova  ot  va  tuya  boqish  bilan  shug‘ul- 

langanlar.  Zardusht  ko‘p  xudolikka  sig‘inish  hamda  ko‘plab 

qurbonliklar  qilinishi  natijasida  mollar  qirilib  ketayotganligi, 

shuningdek, turli qabilalar o‘rtasida nizolar kelib chiqayotganligini 

ко‘rib, uning oldini olish choralarini izlaydi va ana shu maqsadda 

o‘z  ta’limotini  targ‘ib  qila  boshlaydi.  Lekin  qabiia  boshliqlariga 

uning ta’limoti va unda ilgari surilgan g‘oyalar yoqmaydi. Zardusht 

xudodan kelgan vahiy orqali ko‘pxudolikka qarshi yakka xudolikni 

targ‘ib  qila  boshlaydi,  kuchli  hokimiyat  o'matib,  yer  yuzida 

tinchlikni  barqaror  etish  uchun  kurashadi,  yaxshilik  va  ezgulik 

xudosi Axura Mazdani himoya qiladi.

Inson va uning jamiyatda  tutgan  o‘miga  nisbatan  munosabat 

masalasi “gof’lar mazmunida o‘z ifodasini topgan.

“Avesto”  tarbiyaviy  manba  sifatida  katta  ahamiyatga  ega. 

Yuqorida  aytib  o‘tilganidek,  Zardusht  qadimgi  qabilalar  a’zola- 

rining  diniy  e'tiqodlariga  aylangan  qarashlar  mazmunini  isloh 

qilgan.  Zardusht  ta’limotining  ilg‘or  g‘oyalari  shundan  iboratki, 

Axura  Mazda  (qodir  iloh)  dunyoda  mavjud  bo‘lgan  adolat  va 

yaxshilikning  ijodkori  sanaladi.  Anxra  Mani  (Yovuz  ruh)  barcha 

yomonliklami  yuzaga  keltiradi,  “Avesto”ning  mazmuni  borasida 

uning  bizgacha  yetib  kelgan parchalarda ilgari  surilgan  qarashlar 

mohiyatiga asoslanib quyidagi xulosaga kelish mumkin:

“Vendidaf’ning dastlabki uch bobida xalq hayotida yeming qay 

darajada  ahamiyatga  ega  ekanligi kuylanadi.  Chunonchi,  birinchi 

bobda  yovuzlik  va  ado vat  hukmron  bo‘lgan  o‘lkalar  tasniflanar 

ekan,  Axura  Mazda  Tinchlik  va  Adolat  o‘lkasining  asoschisi, 

Anhra Manyu esa jaholat urag‘ini sochuvchi sifatida talqin etiladi. 

Asarda ana shunday о ‘ lkalardan 16 tasi qayd etib o‘tiladi.

“Avesto”da tasvirlangan adolat o‘lkasining keyingi davrlardagi 

nomlari:  1.  Aryana Vedja  -  Xorazm yoki  Araks daryosi  qirg‘og‘i 

yoki  Amu va  Sirdaryo  deltasidagi  o‘lka.  2.  Gava-So‘g‘diyona.  3. 

Mouru (Margav)-Marshana (Marv, hozirgi Mari shahri joylashgan 

hudud).  4.  Baxdi-Baqtriya  (Balx).  5.  Nisaya  -  Nisa,  Parfiya 

poytaxti.  6.  Xaroy-Isfaxondagi  bir  joy.  7.  Xnenta-Gurkaniya.

339

---

8.Xaraxvaiti-Garut  (Araxoziya  bilan  bog‘liq).  9.Xetumant  - 

Gilmendahavzasidagi viloyat.  10. Raga-midiyadagi bir shahar. Ray 

Tehronga  yaqin.  11.  Chaxra-Xurosondagi  bir  joy.  12.  Varna  - 

Janubiy Kaspiy  bo‘yi  viloyati.  13.  Xapta  Xindav  -  Inda,  Panjob 

havzalarida  joylashgan  hududi.  14.  Rangxa  irmoqlari-mifologik 

o‘lka!.

XIX bobda odamlaming Axura Mazdaga bo‘lgan e’tiqodlari 

darajasini  ifodalash maqsadida ular boqiy dunyoda qil  ko‘prikdan 

o‘tadilar,  ko‘prikning  o‘rtasi  qilich  kabi  o‘tkir  bo‘ladi,  deyiladi. 

Kimki  Axura  Mazdani  tan  olmasa,  unga  ishonmasa,  u  “qil 

ko‘prik”dan  o‘tolmay,  jahannamga  tushadi.  Dindor  va  doimiy 

ravishda  ibodat qiluvchilar esa jannatga  tushadilar.  Axura Mazda 

yaratilgan  vaqtdan  boshlab  oradan  o‘n  ming  yil  o‘tgach, 

Axrimaiming  kuchi  tugab,  Adolat  oikasi  qaror  topadi.  Shunda 

barcha  may ill ar  (qazo  qilgan  kishilaming  tanalari)  bir  joyga 

to‘planadi, ularga jon ato etilib, yaxshi kishilar bir tomonga, yomon 

kishilar ikkinchi tomonga ajratiladi.  Shu tariqa yaxshilar jannatga, 

yomonlar esa do‘zaxga tushadi. Yaxshi odamlar uch kun davomida 

otash  irmog‘ini  kechib  o‘tgach,  gunohlardan  poklanib,  Axura 

Mazda yurti - Adolat o‘lkasiga kiradilar. Bu o‘lkada inson o‘zining 

axloqi va yaxshi amallari, xatti-harakatlari bilan yaxshilik tarafdori 

ekanligini isbotlashi kerak. Inson o‘z hayot yo'lini tanlar ekan, o‘z 

zimmasiga  olgan  majburiyatni  bajarishga  javobgar  sanaladi. 

“Goflarda  Axura  Mazdaning  yerdagi  yordamchisi  hisoblangan 

chorvadorlaming  dunyoqarashlari  ifodalangan.  Yaxshi  kishilar 

yuksak  axloqiy  xislatlarga  ega  bo‘lsalar,  yovuz  kishilar  yomon 

xislatlaming  egasidir.  Zardushtiylikda  yaxshilik  va  yomonlik 

tushunchalari  orqali  yer  yuzida  mavjud  bo'lgan  yaxshilik  va 

yomonlik dunyosining mohiyati ochib beriladi.

Taqvodor  chorvador  odil  va  oqil  bo‘lib,  atrofdagilaming 

hurmatlariga  sazovor  bo‘Isa,  katta  podaning  egasiga  aylanadi. 

Chorvadorlaming  nazarlarida  ko‘chmanchilar  ulaming  dushman- 

laxidir.  Chunki  ular  odamlami  talaydi,  molini  haydab  ketadi. 

Asarda ko‘chmanchilar axloqsiz mahluqlarga qiyoslanadilar.  Ular

1 Маковелский A.O. Авесго. -  Баку, Изд-во  Азерб,  1960, с. 48-56.

---

azob-uqubatlarga loyiq,  zero  serhosil yaylovlami yakson etadilar, 

yaxshilik  homiylariga  hujum  qiladilar.  Bildirilayotgan  fikrlardan 

anglashiniladiki,  zardushtiylik  dmining  g‘oyalariga  ko‘ra  shaxs- 

ning  axloqiy  xislatlarga  ega  bo‘lishi  Adolat  oikasini  qaror 

toptirishda tayanch omil bo‘lib xizmat qiladi.  Zardushtning asosiy 

yo‘riqlaridan  bin  ham  Axura  Mazdaning  ko‘makchisi  sanalgan 

inson  sahovatli  bo‘lishi  kerak,  degan  aqidadir.  Garchi,  zardush- 

tiyiikda  diniy  rasm-rusumlarga  rioya  etish,  Zardusht  tomonidan 

ilgari  surilgan  barcha  axloqiy  yo‘l-yo‘riqlami  bajarish  har  bir 

kishining  muqaddas  burchi  ekanligi  e’tirof  etilishi  bilan  birga 

dunyoviy ishlar va ulaming mohiyati ham ochib beriladi.Zardusht 

Axura Mazdadan dunyoda shodlik va baxt makoni, eng sevimli joy 

qayerda  ekanini  so'raganda,  u  shunday javob  beradi:  u  shunday 

joyki, kishilar u yerda uy-joy quradilar, otashkada (ibodatxona)lar 

barpo  etadilar,  dehqonchilik  va  chorvachilik  bilan  shug‘ullanib, 

bola-chaqali bo'ladilar; men har ikkala q o ii bilan mehnat qiluvchi 

kishini  qo‘llayman,  uning  ishiga  baror,  hosiliga  baraka 

bag‘ishlayman,  deydi.  Bunda  mehnat,  dehqonchilik  yovuz 

kuchlarga  qarshi  kurash,  yaxshilik  manbai,  tayanchi  deb  ko‘r- 

satiladi.  Zero,  zardushtiylikda  axloqiylikning  asosi,  sahovatlilik 

belgisi  - mehnat deb ko‘rsatilsa, ishyoqmaslik barcha nuqsonlami 

keltirib  chiqaruvchi  sabab  ekanligiga  urg‘u  beriladi.  Ayniqsa, 

dehqonchilik  sohasida  qilinayotgan  mehnat  yaxshilikni  yuzaga 

chiqaruvchi  asosiy  omil  deya  ta’kidlanadi.  Dehqonchilik  bilan 

shug‘ullanish,  mo‘l-ko‘l  hosil  yetishtirishga  qaratilgan  harakat 

Axura  Mazda  qonuniga  bo‘ysunish  sanalgan.  Don  ekkan  kishi 

taqvodorlik urug‘ini ekishi, Mazdaga ixlosmandlik e ’tiqodini ilgari 

surishi,  iymonni  oziqlantirib  turishi  o‘n ming marta  ibodat qilish 

bilan  barobar,  yuzlab  qurbonlik  qilishga  teng  deyiladi.  “G‘alla 

yerdan  unib  chiqqanda,  devlar  larzaga  keladi,  g‘alla  o‘rib 

olinayotganda  devlar  nola-faryod  chekadi,  g‘alla  yanchib,  un 

qilinayotganda ular qocha boshlaydi,  xamir qilinganda esa devlar 

mahv  bo‘ladi.  G‘allaning  mo‘l-ko‘l  bo‘lishi  devlaming  labiga 

qizitilgan temir bosilgandek ularni tum-taraqay qiladi”.

Ushbu  misollarda  “Avesto”da  inson  mehnati  tufayli  barcha 

yomon  xislat,  yomonlik hamda yovuzliklardan qutilishi mumkin,

341

---

degan  g'oya  ilgari  suriladi.  “Avesto”da  inson  fikri,  so‘zlari  va 

ishlariga ikki qarama-qarshi kuch: VoxuMana (Ezgu fikr) va Ako 

Mana  (Yovuz  fikr)  ta’sir  ko‘rsatadi,  deydi.  Barcha  fikr,  so‘z  va 

ishlar asosida aslida ezgulik va yovuzlik yotadi (“Yasna”, 30-bob). 

Asta-sekin  axloqiy  tushunchalar  shaxsiy  mazmun  kasb  eta 

boshlaydi.  Masalan,  “yaxshi  so‘zlar”  deganda  ahdida  turish  va 

berilgan va’dani bajarish kabilar nazarda tutilsa,  “yaxshi amallar” 

deganda  esa  savdo-sotiq  ishlarida  halol  bo'lish,  qarzni  vaqtida 

to‘lash, o‘g‘rilik va talonchilik qilmaslik, o ‘zgalaming moliga ko‘z 

olaytirmaslik,  buzuqliklardan  o‘zini  tiyish,  atrofdagilarga  ziyon 

yetkazadigan  har  qanday  harakatni  sodir  etmaslik  va  hokazolar 

tushimilgan.  “Yaxshi  fikr”  iborasining  mazmuni  o‘zida  ilohiy 

qonun  ruhidagi  g‘oyalarga  ega  boiish,  yaqin  kishisiga  nisbatan 

mehribonlik  ko‘rsatish,  muhtojlarga  ko'maklashish,  yovuzlikka 

qarshi  kurashga  doimo  tayyor  turish,  kishilaming  baxt-saodati 

yo‘lida harakat qilish, ahillik, qabiladoshlar bilan birga do‘stlik va 

totuvlikda yashashga intilish ruhidagi niyat va fikrlar musaffoligini 

aks ettiradi.  Inson fikran ham boshqalarga hasad qilmasligi lozim. 

Yaxshi niyatli kishi darg'azab bo‘lmaydi, jaholatlarga berilmaydi. 

Zero,  bunday  ruhiy  holatda  inson  yaxshilik  haqida  o‘ylamaydi, 

burch va adolat haqida unutadi va nojo‘ya harakatlar qiladi.

“Avesto”dagi uchlikning haqiqiy manbalariga yondashiladigan 

bo‘lsa,  ular  qadimgi  zamon  kishilaming  axloqiy  tasawurlariga 

batamom  muvofiq  bo‘lib  tushadi.  Fikr,  so‘z  va  ishning  birligi 

ibtidoiy  insonning  ham  ajralmas  xislati  edi.  Uning  ong,  axloq  va 

boshqalar xususidagi tasawurlari o‘zi mansub boigan jamoa bilan 

uzviy  bog‘langan.  Jaftioaning  fikri  uning  ham  fikri,  jamoaning 

so'zlari  uning  ham  so‘zlari, jamoaning  ishlari  uning  ham  ishlari 

bo‘lgan. Ijtimoiy va shaxsiy manfaatlaming uyg‘unligi -  urug‘chilik 

jamiyatining muhim belgisidir. Jamoaning har qanday topshirig‘ini 

bajarish uning a’zolari uchun muqaddas qonun edi”.

Tarozining bir pallasiga ezgu fikrat, ezgu kalom, ezgu amal —  

xayrli  ishlar,  boshqa  pallasiga  esa  yovuzlik  va  yomonlikka 

asoslangan  xatti-harakatlar  qo‘yiladi.  Ezgu  amallar  salmog‘i 

og‘irlik  qilsa,  marhum  ruhi  yuqoriga uchadi va jannatga tushadi,

342

---

r 

yovuz va yomon harakatlar qo‘yilgan palla  og‘irlik qilsa,  chohga 

tushadi.

“Avesto”da  inson  omili,  uning  salomatligini  ta’minlash 

masalasi  alohida  bayon  etilgan.  Bugungi  kunda  xalq  tabobatida 

qo‘llanilib  kelayotgan  va kishilar  salomatligini  saqlashda  muhim 

ahamiyat kasb etgan ayrim usullar xususida ma’lumotlar beriladi. 

Bildirilgan  fikrlar  mazmuniga  ko‘ra  mavjud  kasalliklami 

davolashda  dorivor  o‘simlik  (giyoh)lar  yordamida  tayyorlangan 

vositalardan samarali foydalanilgani ma’lum bo‘ladi. Ana shunday 

dorivor vositalar sirasida kunjut, ko‘knori, zira, piyoz, savsan, turp, 

xurmo,  sabzi,  behi,  asal,  zaytun  moyi,  shakar,  shira  hamda 

sedananing nomi qayd etiladi. Ayrim kasalliklami bartaraf etishda 

dorivor  o‘simliklaming  ildizi,  poyasi,  bargi,  guli,  mevasi  va 

urug‘laridan tayyorlangan qaynatmalaming  foydasi katta ekanligi 

ta’kidlanadi.  Kasalliklar  rivojlanish  davri,  holati  va  turiga  ko‘ra 

rejim  asosida,  duo  o‘qitish,  parhez  saqlash,  dori  iste’mol  qilish, 

shuningdek,  jarrohlik  amallarini  tashkil  etish  kabi  yoilar  bilan 

davolangan.  Asarda tabiblar tomonidan e’tirof etilgan va ulaming 

faoliyatlarida asosiy axloqiy-ma’naviy g‘oya bo‘lib xizmat qilgan 

qasamnoma matni ham keltirilgan.

Xulosa qilib  aytganda,  “Avesto”  asarida  insonning  barkamol 

bo‘lib yetishishida uning so‘zi, fikri hamda ishi ezgu bo‘lishi va