Ўзбекистон республикаси Олий ва урта таълим вазирлиги

Totemizm  -  hindlar  tilidagi  "O  totem"  (uning  urug‘i)  degan  so‘zdan  kelib  chiqqan. 

Totemizm ibtidoiy g‘oyat sodda diniy e’tiqodning bir turi bo‘lib, qadimgi zamondagi urut-qabila 

a’zolarining muayyan bir hayvon, o‘simlik bilan g‘ayritabiiy aloqasi, yakinligi, qon qarindoshligi 

bo‘lgan  deb,  bu  hayvon  va  o‘simliklarni  muqaddaslashtirishdan  iboratdir.  Totemizmning 

muayyan  kishilar  guruhining  tabiat,  binobarin,  tashqi  muhit  bilan  bog‘likligini  ifodalovchi 

dastlabki shakllaridan edi. Har bir kabila yoki urug‘ o‘z sharoitini hamda imkoniyatlarini ko‘zda 

tutib, ba’zi hayvonlarni ovlar va ular haqida etarli ma’lumotlarga ega edi. Bunday hayvonlarni 

yaqindan  bilish  ularning  urug‘  bilan  yaqinligi  yoki  qon-qarindoshligi  bo‘lsa  kerak,  degan 

tasavvurni  keltirib  chiqargan.  Natijada  ba’zi  hayvonlar,  ksyinchalik  esa  o‘simlikning  ba’zi 

navlari  ham  muayyan  urug‘  a’zolarining  ajdodi  -totemidir,  degan  tasavvur  shakllanishiga  olib 

kelgan.  Shu  boisdan  keyinchalik  urug‘  a’zolari  totemning  "yordamiga"  ko‘z  tikkanlar,  uni 

muqaddaslashtirib,  o‘z  homiylari  deb  hisoblanganlar,  sehr  yo‘li  bilan  unga  ta’sir  qilishga 

uringanlar. Totemga sajda kilingan, u himoya qilingan, e’zozlangan, uni otib o‘ldirish, iste’mol 

qilish man etilgan. Faqat ayrim hollarda, ya’ni tantanali kungarda totem hisoblaigan hayvon yoki 

o‘simlikni  maxsus  rasm-rusmga  rioya  qilingan  holda  iste’mol  qilish  mumkin  bo‘lgan.  Urut 

a’zolarida  shundagina  totemning  kuch-quvvati  kishilarga  o‘tadi  va  u  kelgusida  ham  urugaing 

homiysi bo‘lib qoladi degan tasavvur bo‘lgan. 

---

 

 

 

7 

Totemizm  e’tiqodlari  tub  avstriyaliklarda  keng  saqlanganligini  ularning  urug‘lari 

nomlaridan payqash mumkin. Ular urug‘larni konkret hayvoilar (kengru, oq ho‘kiz, kora ho‘kiz 

kabi eki ayrim o‘simliklar) nomi bilan ataganlar. 

Totemizmning  elementlarini  hozirgi  dinlarda  ham  ko‘rish  mumkin.  Masalan,  hinduizm 

dinida  fil,  sigir,  maymun,  ilon  kabilar  mukaddas  hayvonlar  hisoblangan.  O‘zbeklarda 

qaldirg‘och, musicha, laylak, ko‘k qarg‘ani muqaddas qushlar deb e’zozlash ham totemizmning 

ko‘rinishlaridan  biridir.  Markaziy  Osiyo  xalklarida,  shu  jumladan  o‘zbeklarda  muchalga  qarab 

vaqt hisobini chiqarish totem e’tiqodi bilan bog‘likdir. Masalan, ota-bobolarimizda odamlarning 

yoshini ya’ni tug‘ilgan kunidan boshlab kancha yashaganligani muchal orqali, muayyan hayvon 

nomlari bilan atalgan yil hisobidan keltirib chiqarish odati bo‘lgan. 

Muchal mo‘g‘ul, xitoy va butun turkiy xalkdarda keng tarqalgan  yil hisobi bo‘lib, unda 

yil  oylari  12  hayvon  nomi  bilan  ataladi:  sichqon  (mush),  mol  (gav),  yo‘lbars  (palang),  quyon 

(xargo‘sht),  baliq  (nahang),  ilon  (mor),  ot  (asp)  qo‘y  (go‘sfand),  maymun  (hamduna),  tovuk. 

(murg‘), it (sak), to‘ngaz (xo‘k) shular jumlasiga kiritilgan. 

Xalqimshda, ayniqsa musulmonlarda totemning elementlaridan bo‘lgan muchalga e’tiqod 

kdlish hali ham. kisman davom etmokda.