Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта

 

 

 

9-chizma. Pul muomalasi turlari. 

 

 

Elektron  pul  –  hisob-kitoblarni  elektron  hisoblash  mashinalari  yordamida 

bajarish  uchun  qo„llaniladigan  kredit  pullarining  eng  so„nggi  turi,  kredit 

kartochkalariga o„xshagan pul. 

 

 

Pul  muomalasi  –  pulning  tovar  va  xizmatlar  oldi-sotdisi  jarayonida  o„z 

funksiyalarini bajarishdagi uzluksiz harakatidir. 

 

Pul muomalasi 

Naqd pul muomalasi 

Naqd bo„lmagan pul 

muomalasi 

---

 

53 

Naqd  pul  bankdan  chiqqach,  korxona,  tashkilotlar  kassasiga  va 

aholi  qo„liga  o„tadi.  Oldi-sotdi  va  to„lov  harakatlari  bajarilgach,  yana 

bankka qaytadi.  

Naqd  bo„lmagan  pul  muomalasiga  firma,  korxona,  tashkilotlar  va 

aholining  bankdagi  hisobida  turgan  pulining  harakati  kiradi  va  bunday 

muomala: 

–  chek; 

–  kredit kartochkasi; 

–  veksel; 

–  to„lov topshiriqnomasi; 

–  to„lov talabnomasi; 

– akkreditiv va boshqa vositalar harakati shaklida olib boriladi.  

Xullas, pul takror ishlab chiqarishga xizmat qiladi. U doimo aylan-

mada,  muomalada  (harakatda)  bo„ladi.  Jamiyatdagi  pul  muomalasi  (ay-

lanmasi) moddiy aylanmasini, ya‟ni yaratilgan mahsulotlar va xizmatlar 

harakatini  bildiradi.  Muomaladagi  pul  harakati  pul  muomalasi  qonuni 

bilan muvofiqlashtiriladi. Bu qonunning mohiyati quyidagicha: 

 

 

 

Aytaylik, quyidagilar aylanmasi (muomala) da bo„lsin: 

100 kg apelsinning narxi 1 dollar; 

50 kg uzumning narxi 2 dollar; 

1 ta erkaklar kostyumining narxi 100 dollar; 

Shundan barcha tovarlarning umumiy bahosi: 

 

100 



 1 + 50 



 2 +1 



 100 = 300 dollar bo„ladi. 

 

Agar  100  dollar  qayd  qilingan  tovarlarning  harakatini  uzluksiz  ta‟-

minlashga xizmat qilsa, u holda 100 dollar uch marta aylanmasida bo„-

lib, jami 300 dollarlik tovarlarni sotishga xizmat qilgan bo„ladi. Shunday 

qilib,  mazkur  tovar  muomalasini  ta‟minlash  uchun  100  dollarlik  pul 

miqdori zarur bo„ladi:  

 

100

3

300







POT

B

PM

 

Pul qanchalik tez aylanib tursa, pulga talab shunchalik qisqaradi. 

Muomala  uchun  zarur  bo„lgan  pul  miqdorini  (PM)  yanada  aniqroq 

Tovar  aylanmasiga  xizmat  qiluvchi  pul  miqdori  (PM)  tovar  bahosiga 

(B)  to„g„ri  proporsional,  pul  aylanmasi  tezligiga  (POT)  teskari  proporsional 

o„zgaradi. 

POT

B

PM



 

---

 

54 

hisoblash uchun quyidagi formuladan foydalanish mumkin:  

 

POT

T

O

ТМТB

Т

B

PМ

'

















 

Bu yerda, 

 



B 

–

 

sotishga mo„ljallangan tovar va xizmatlarning jami bahosi; 



T 

– 

mazkur davr doirasidan tashqarida bo„lgan  

tovarlar uchun to„lovlar summasi; 

 

 



TMTB 

– 

to„lov muddati tugagan tovarlar summasi; 



O‘T 

– 

o„zaro to„lovlar summasi; 

POT 

– 

pul aylanmasi tezligi. 

Turli ilmiy maktab vakillari muomaladagi pul miqdorini  aniqlashni 

turlicha  taklif  qiladilar.  Masalan,  amerikalik  iqtisodchi  I.Fisher  (1867-

1947) uni quyidagicha aniqlashni lozim topadi: