Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта

1.  "Informatika va axborot texnologiyalari"ning xalq   
                 xo`jaligidagi ahamiyati 
Qadim zamonlardan to hozirgacha murakkab hisoblash ishlarini 
mexanizatsiyalash va avtomatlashtirishga bo`lgan talab hamda bu bilan bog`lik 
muammolar mavjud bo`lgan. Insoniyat bu muammolarni xal qilish uchun xilma xil 
usullarni qo`llab kelgan. Har bir konkret soxada bu muammoni yechishga urinish 
o`ziga xos yechim va muvaffaqiyatlarga olib kelgan. Lekin hisoblash texnikasi va 
informatikaning paydo bo`lishi bilan insoniyat bir qancha qo`shimcha 
imkoniyatlarga ega bo`lganki, bular jamiyatning katta tezlik bilan rivojlanishiga 
olib kelgan. Bu imkoniyatlar haqida nimalar deya olasiz? Ushbu imkoniyatlar 
informatsion texnologiya programma-texnik vositalarining qaysi ko`rsatgich va 
xususiyatlari tufayli yuzaga kelgan? 
Ilmiy texnika rivojining diqqatga sazovor xususiyatlaridan biri - hisoblash 
texnikasining inson faoliyatining barcha sohalariga keng miqyoda tatbiq 
qilinishidir. Xalq xo`jaligining rivoji o`z navbatida yuqori unumli elektron 
hisoblash mashinalarini (EHM), raqamli-programmali boshqariladigan stanoklar 
va qurilmalar, sanoat robotlari va ishlab chiqarish modullarini ishlab chiqarishni 
ko`paytirish va keng miqyosda tatbiq etishni talab etadi. Avtomatlashtirishning 
asosiy quroli bo`lib, o`zining algoritmik va programma ta’minotiga ega bo`lgan 
kompyuterlar xizmat qiladi. 
Dvigatel va robotlarning kashf qilinishi jismoniy mehnatni 
avtomatlashtirish asrini ochgan bo`lsa, kompyuter va sun’iy intellekt vositalarning 
paydo bo`lishi inson aqliy faoliyatida xuddi shunday yangi davrni boshlab berdi. 
Shuning uchun ilmiy - texnika rivojining hozirgi bosqichi ko`pincha "kompyuter 
inqilobi" deb yuritiladi. 
Elektron hisoblash texnikasining, ayniqsa, mikrokompyuter vositalarining 
tez rivoji o`ziga xos yangi ilmga turtki berdi. Hozirgi paytda  informatika faniga 
ma’lumotlarni avtomatlashtirilgan qayta ishlash va boshqarish bilan bog`liq 
bo`lgan yangi ilmiy yo`nalish sifatida qaralmoqda. 
Kompyuterlarni yangi aloqa vositalari orqali bog`lash imkonining vujudga 
kelishi informatsion texnologiyaning va shu jumladan "qog`ozsiz" informatikaning 
 
8

---

imkoniyatlarini keskin oshirdi. Bu zamonaviy texnologiya jamiyat turmushining 
barcha sohalariga o`z amaliy ta’sirini o`tkazmoqda. 
Agar 70-yillarda EHM-lar maxsus hisoblash markazlarida joylashtirilib, 
faqat mutaxassis-operatorlar bu EHM-larda ishlagan bo`lsa, hozir esa 
kompyuterlar ixcham, lekin juda imkoniyati keng bo`lgan qurilma bo`lib, 
mutaxassislarga avtomatlashtirilgan ravishda ma’lumotlar va bilimlar bankiga 
bevosita murojaat qilish imkonini ta’minlaydi. 
Ma’lumotlarni avtomatlashtirilgan qayta ishlash bo`yicha kompyuterlarni 
samarali qo`llash doirasi kundan-kunga kengayib bormoqda. Informatikani tatbiq 
etishning asosiy sohalari quyidagilardir: 
- ishlab chiqarishni to`liq avtomatlashtirish va robotlashtirish; 
- ilmiy izlanishlar va loyihalashtirishni avtomatlashtirish; 
- tashkiliy - iqtisodiy boshqarishda informatikani qo`llash; 
- maktablar, kollejlar, oliy o`quv yurtlarida o`qitish va kadrlar tayyorlashni 
kompyuterlashtirish; 
- xizmat ko`rsatish, sog`liqni saqlash va aholi turmush sohalariga 
informatikani tatbiq etish. 
Xususiy kompyuterlarning paydo bo`lishi informatikani tatbiq etish va 
"kompyuter bo`yicha savodsizlik"ni tugatishni tezlatishga asosiy turtki bo`ldi. 
Hozirgi zamon kompyuterlariga bo`lgan qiziqish shuning uchun ham oshdiki, ular 
masalani yechishda mehnat unumdorligini keskin oshirdi. Masalan, katta integral 
sxemalarini loyihalashtirishni avtomatlashtirishda kompyuterlarning qo`llanishi 
loyihalarni ishlab chiqishni bir necha yildan bir necha oygacha qisqartirish 
imkonini berdi. Bu integral sxemalar yangi kompyuterlarda qo`llanishini hisobga 
olsak, kompyuterlarning mukammallashib borishi juda tez yuz berishi va yaqin 
orada juda ham mukammal kompyuterlar yaratilishi kutilishiga umid qilishimiz 
mumkin. 
Xususiy kompyuterlarning imkoniyatlari avtomatlashtirilgan ish o`rinlari 
(AIO’)- ning yangi avlodini yaratish imkonini beradi. Bunday aqlli stantsiyalar 
programma ta’minotining asosiy qismlaridan biri bo`lib funktsional protsessorlar 
xizmat qiladi. 
Funktsional protsessorlar turli xildagi ma’lumotlardan qulay holda 
foydalanish, foydalanuvchi va kompyuter orasida samarali dialog rejimini 
ta’minlash bilan birga katta hajmli ma’lumotlar bazasi bilan ham ishlash imkonini 
beradi. 
Hisoblash texnikasidan hisob-kitob, ma’lumotlarni qayta ishlash va 
boshqarish ishlarini bajarishda foydalanish, bu ishlarni yuqori saviyada 
bajarishdan tashqari boshqaruv apparatidagi xizmatchilar sonini kamaytirish, 
to`liq va aniq ma’lumotlarni istalgan vaqt oralig`i uchun olish imkonini beradi. 
Hozirgi zamon aloqa sistemalari kompyuterlarni istalgan uzoqlikdagi elektron 
ma’lumot manbalariga ulash imkonini beradi. Bunga misol bo`lib, sun’iy 
 
9

---

yo`ldoshlar orqali bog`langan kosmik aloqa sistemasi hamda dunyoning 30 dan 
ortiq mamlakatidagi 1500 dan ortiq ilmiy markazlarni bog`lovchi xalqaro 
kompyuter tarmog`i xizmat qilishi mumkin. 
Bu sohada chet ellarda juda ko`p ibratli ishlar qilingan. Shularni tarixiy 
jixatdan qisqacha ko`rib o`tamiz. 
1976 yilda Frantsiyada Videotex deb nomlangan milliy tarmoq yaratishga 
kirishildi. Bu tarmoqdan foydalanish uchun har bir telefon apparati bor bo`lgan 
xonadan o`z xonadoniga terminalni o`rnatishi mumkin. Bu terminal yordamida 
telefon tarmog`i orqali kerakli tashkilot nomerini terib, u yerdagi kompyuterdan 
foydalanib turli xil xizmatlarni, shu jumladan bank xizmatlarini ham olish 
mumkin. 1986 yilga kelib 2,5 million shunday terminallar o`rnatildi. Shulardan bir 
qismi tekinga o`rnatildi. 
Teletal nomli loyihaga binoan 2 ming xil xizmat ko`rsatish turi mavjud 
bo`lib, shulardan 30 xili bank xizmatlari ko`rsatish uchun mo`ljallangan. 1986 yil 
boshida 150 ming iste’molchilar uchun va 50 ming ishbilarmon uchun elektron 
schetlar ochildi. 1986 yil oxirida Frantsiyaning taxminan 2% xonadon egalari o`z 
uylarida banklarning bo`limlariga ega bo`ldilar. 
Bu yo`nalishlarni Buyuk Britaniyada "Nottingxem Bilding Sosayeti" va 
"Benk of Skotland", Germaniyada "Kelьn jamg`arma banki” va Gamburgdagi 
"Ferbrauxer Bank" tashkilotlari boshlab berdi. Shvetsiyada uylardagi banklar 
bilan ishlashni Stokgolьmdagi "Gota banken" boshlab berdi. 
O’zbekiston Respublikasi uchun ko`rib chiqilayotgan muammo juda ham 
dolzarbdir. Bank tizimini keskin ravishda rivojlantirishda faqat yangi texnik 
bazaga tayanish kerak. Yetarli darajada avtomatlashtirilgan holda bank bo`limi o`z 
kassasi bilan birlashtirilishi va terminallari aloqa bo`limlari, magazinlarda, 
vokzallarda va hokazolarda joylashgan hisoblash tarmog`ini tashkil qilish 
mumkin. 
Germaniyaning "Niksdorf" kompaniyasi elektron pullarni tatbiq qilish 
bo`yicha ilg`orlardan biri hisoblanadi. Bu kompaniyada Eurocard nomli standart 
kredit kartochkalar ishlatilib, hozirgi davrda dunyo bo`yicha 5,8 mlndan ortiq 
kishi bu kartochkalardan foydalanadi. Har bir kredit kartochkasiga ma’lumot 
tashuvchi vosita-magnit karta o`rnatilgan bo`lib, unda xususiy schet nomeri, bank 
nomi, mamlakat, mijozning to`lash qobiliyati ko`rsatkichi, berilgan kredit qiymati 
va hokazolar yozilgan bo`ladi. Yangi mijozni bu tarmoqka qo`shish uchun unga 
kamida 2 ming Germaniya markasida kredit ochilgan bo`lishi kerak. 
Frantsiyada aqlli kredit kartochkalarini joriy qilish boshlandi. Bunday 
kartochkalarga 7 kilobaytli operativ xotiraga ega bo`lgan mikroprotsessor 
o`rnatilgan bo`lib, 200 xil to`lov operatsiyalarini amalga oshirish imkonini beradi. 
AQShda magnitli to`lov kartochkalari tatbiq qilingan. Bu kartochkalarga ham 
tegishli xajmda operativ xotiraga ega bo`lgan mikroprotsessor o`rnatilgan bo`lib, 
hech qanday terminalsiz uydagi telefon yordamida to`g`ridan-to`g`ri bank bilan 
hisob-kitobni amalga oshirish mumkin. 
 
10

---

Butun dunyo bo`yicha naqd pulsiz hisob-kitob sistemalariga ega bo`lgan 
bank tarmoqlari jadal tatbiq etilmoqda. Bulardan biri Bankwire bo`lib, u kredit 
iste’molchilari uchun emas, balki banklararo hisob-kitobga mo`ljallangan edi. 
Tarmoq orqali faqat bank hujjatlari emas, balki mas’uliyatli moliya qarorlarini 
ham qabul qilish uchun ishlatiladigan muhim ma’lumotlar ham yuborilar edi. 
AQSH federal rezerv sistemasi tomonidan yaratilgan Fedwire sistemasi 
mamlakat ichida sodir bo`lgan oldi-berdilarning 60% ini qamrab oladi. Bu 
taxminan bir kunda 360 milliard dollarga to`g`ri keladi. Uning xizmatidan 800 dan 
ortiq bank foydalanadi. Nьyu Yorkda joylashgan SNIPS (Claring House