Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта

misolida) 
 
 
Axborotlarni himo
tashkil qiluvchi asosiy mazmunini ko’rib chiqamiz. 
 
To’siqlar -  g’araz niya
axborotlarga apparaturaga axborot tashuvchi v.b. lar fizik usul bilan to’sish. 
 
Kirishni boshqarish - axborotlarni 
tizimlarining hamma resurslarini foydalanishni boshqarishdan (ma’lumotsiz, 
dastursiz va texnik vositalarsiz elementlari). 
 
Kirishni boshqarish - bank faoliyati ko
hamma resurslarini (ma’lumotsiz, dastursiz va texnik vosital
foydalanishni boshqarish bilan axborotlarni himoyalash usuli. Kirishni bos
himoyaning
 
(o
 
- ular taqdim etgan o’xshashli lar bo’yicha ob’ekt yoki sub’ektni tanib olish 
(haqiqiyligini aniqlash); 
 
- vakolatini tekshirish (so’ralayotgan resurslar va belgilangan reglamentining 
hafta kunlariga, kunning ma’lum vaqtiga mos kelishini tekshirish); 
 
- belgilangan reglament doirasida ish sharoitini yaratish va ruxsat berish; 
 
- himoyalanadigan resurslarga murojaatlarni ro’yxatga olish (bayonnoma 
tuzish); 
ТЕХНИК 
 
274

---

 
 Xavfsizlikni 
ta’minlashning 
ko’rib 
chiqilgan usullari texnik, dasturiy 
tashki
ronik va elektron vositalar sifatida  
ishlatiladi. Texnik vositalarn
’zida axborotlarni himoyalashni 
ta’min
ish). 
 
doir aktlarida ko’zda tutilgan (ko’rsatib beriladi). 
 
Majburlash - bu himoyaning shunday usuliki, unda  tizimdan 
foydalanuvchilar va hodimlar moddiy ma’muriy yoki jinoiy javobgarlik xavfi 
ostida himoyalanadigan axborotlarga ishlov berish, uzatish va foydalanish 
qoidalarga amal qilishga majbur bo’ladilar. 
 
Istak  - bu himoyalash usuli  tizimdan foydalanuvchilar va hodimlarni 
ahloqiy va etika me’yorlarini saqlash hisobiga belgilangan tartib-qoidalarni 
bo`zmaslikka chorlaydi. (reglamentlashtirilgani qanday saqlansa, yozilmaganiga 
ham shunday qilinadi). 
llashtirilgan, qonunchilikka doi rva ahloqiy-etik kabi himoyalashning 
turlicha vositalarini amalda qo’llash hisobiga ta’minlanadi. 
 
Himoyalash mexanizmini barpo qilishda qo’llaniladigan asosiy vositalarga 
quyidagilar kiradi: 
 
* Texnik vositalar elektrli elektrox
ing barcha jamlanmasi apparatlar va fizik vositalarga 
bo’linadi. Apparatli texnik vositalar deyilganda bevosita hisoblash texnikaga 
qurilgan qurilma yoki shu tahlil o’rnatilgan standart, interfens bo’yicha qurilmani 
anglash qabul qilingan. 
 
Fizik vositalar avtonom qurilma va tizim sifatida ishlatiladi.  Masalan, 
apparatura o’tkazilgan eshikdagi qulflar, derazalardagi panjaralar, qo’riqlash 
signalizatsiyasidagi elektron-mexanik jihozlar shular jumlasidandir. 
 Dasturlashtirilgan 
vositalar 
o’zida 
axborotlarni himoyalash vazifasini 
bajarish uchun dasturlashtirilgan ta’minotni aks ettiradi. 
 
* Himoyalashning tashkiliy vositalari o
lash uchun hisoblash texnikalarini, telekommunikatsiya apparaturalarini 
tayyorlash va ishga tushurish jarayonida amalga oshiriladigan tashkiliy-texnik va 
tashkiliy-huquqiy chora-tadbirlarni aks ettiradi. Tashkiliy chora-tadbirlar 
apparaturalarning, hayotiy davri bosqichlaridagi hamma bosqichlari qurilmaviy  
elementlarini qamrab oladi (inshoot (bino)lar qurilishi, bank faoliyati kompyuterli 
axborotlar tizimlarini loyihalashtirish, jihozlarni montaj qilish va sozlash, sinov 
ishga tushur
* Himoyalashning ahloqiy-etik vositasi jamiyatda hisoblash texniklaari va 
aloqa vositalarining tarqalish imkoniyatlari bo’yicha yig’ilgan  yoki an’anaviy 
ravishda to’plangan har qanday imkoniyatga ega me’yorlar ko’rinishida ishlatiladi. 
Bu me’yorlarning ko’pchilik qismi qonunchilik choralaridek majburiy emas, biroq 
ularga amal qilmaslik, odatda odamning obro’sini va obro’sining yo’qolishiga olib 
keladi. Bunday me’yorlarga AQSh EHMdan foydalanuvchilar Assotsiatsiyasi 
a’zolarining kasbiy xulq-atvori (xulqi) Kodeksi namunali o’rnak bo’la oladi. 
 
Himoyalashning qonunchilikka doir vositalari mamlakatning kirish 
cheklangan axborotlardan foydalanish, ularga ishlov berish  va uzatish qoidalarida 
belgilangan va bu qoidalarni bo`zganlik uchun javobgarlik choralari belgilangan 
qonunchilikka 
Himoyalashning ko’rib chiqilgan barcha vositalari rasmiy (insonning 
bevosita ishtirokisiz avvaldan ko’zda tutilgan muoalatsalar bo’yicha himoya 
fukntsiyasini qat’iy bajaruvchi funktsiyasini qat’iy bajaruvchi) va norasmiy 
 
275

---

(insonning maqsadga yo’naltirilgan faoliyati bilan aniqlanadi yoki ushbu 
faoliyatini reglamentlash)ga bo’linadi. 
 
Xavfsizlik choralarini amalga oshirish uchun shifrlash (kriptografiya, shifr 
bilan 
bo’yicha yuborish jarayonida ular yashirincha 
tinglaydigan shaxsning qasddan yoki shunchaki eshitishi vositasida osongina 
to’xta
riptografiya tizimida qayta o’zgartirish usuliga maxsus algoritmdan 
foydalanish m
ashish yuboruvchi uchun ham, oluvchi uchun ham 
muvaf
 haqiqiy oluvchi yuboruvchining o’ziga tanish kaliti bilan  
bitilgan)ning turli mexanizmlari qo’llaniladi. Kriptografiya - bu berilayotgan 
(yuborilayotgan) ma’lumotlarning maxfiyligini va yoki haqiqiyligini ta’minlash 
haqidagi fandir. 
 
Kriptografik usulning ma’no-mohiyati quyidagilarni o’z ichiga oladi. 
 Yuborishga 
tayyor 
axborotlar, u ma’lumot bo’ladimi, nutq yoki birorta 
hujjatning grafik (jadval) sifatidagi tasviri bo’ladimi, odatda ular ochiq yo 
himoyalanmagan matn yoki habar deb ataladi. Bunday xabarlarni aloqaning 
himoyalanmagan kanallari 
tib  (ushlab) qolinishi yoki kuzatilishi mumkin. Bu ma’lumotlarga ruxsatsiz 
kirishning oldini olish uchun u shifirlanadi va shu bilan shifrogramma yoki 
yashirin matnga  aylanadi. Ruxsat etilgan foydalanuvchi ma’lumotni olgach, uni 
echadi yoki  qaytadan o’zgartirilgan kriptogramma vositasida olingan daslabki 
matn shakliga keltirib, o’qiydi. 
 
K
os keladi. Bunday algoritmning harakati noyob son yoki shiflaydigan 
kalit deb ataladigan izchillik natijasida yuborilishi bilan amalga oshiriladi. 
 
Foydalaniladigan har bir kalit (shifrlangan yozuv belgilarining harflarini 
izohi) faqat shu kalit bilan belgilanadigan (aniqlanadigan) turlicha shifrlangan 
xabarlarni o’tkazadi. Ko’pchiilk uchun kalit generatori chizmasini yopiq tizimi yo 
buyruqlar ko’rsatmalarining yoki qism apparatura o`zellari (kardware), yohud 
kompyuter dasturi (software) yig’indisi yoki ularning hammasining birgaligi 
sifatida ko’rinishi mumkin. Biroq har qanday holatda ham shifrlash/shifrni ochish 
jarayoni yagona tarzda, tanlab olingan maxsus kalit bilan aniqlanadi. Shu bois, 
shifrlangan xabarlarni alm
faqiyatli o’tishi uchun kaditni to’g’ri o’rnatishi bili shva uni sir saqlash 
zarur. 
 
Shunday ekan har qanday yopiq aloqa tizimining puxtaligi unda 
foydalaniladigan kalitlarning maxfiylik darajasi bilan aniqlanadi. Bundan tashqari 
bu kalit tarmoqdagi boshqa foydalanuvchilar tsifrlangan ma’lumotlarni bemalol 
almasha olishlari  uchun ularga ham  ma’lum bo’lmog’i kerak. Shu nuqtai 
nazaradn kriptografik tizimlar qabul qilinayotgan axborotlarning haqiqiyligini 
aniqlash muammosini echishga ham yordam beradi, chunki yashirincha quloq 
solib, ma’lumotlarni passiv ravishda tutib qoladigan shaxslar faqat shifrlangan 
matnlar bilan ishlaydi.  
 
Shu bilan birga,
yuborilgan bu ma’lumotlarni olib, o’ziga tegishli axborotlarning oshkor etilishidan 
ishonchli himoyalangan bo’ladi. 
 
Shifrlash simmetrik va asimmetrik bo’lishi mumkin. Simmetrik shifrlash 
bita maxfiy kalit shifrlash va uni «ochish» da qo’llanilishiga asoslanadi. 
Assimmetrikda esa shifrlashda hamma bop bita kalitdan, uni «ochish»la esa boshqa  
 
276

---

shu bilan umumiy kalit bilish uni imkonini bermaydigan «mahfiy» kalitdan 
foydalanilishi bilan tavsiflanadi. 
 
Shifrlash bilan bir qatorda xavfsizlikning boshqa mexanizmlaridan ham 
foydalaniladi. Bular: 
•  raqamli (elektron) imzo; 
•  kirish huquqining nazorati; 
•  ma’lumotlarning yaxlit butunligini ta’minlash; 
•  autentifikatsiya (haqiqiyligini aniqlash) bilan ta’minlash; 
•  grafik (javdal) o’rnatish; 
•  yo’naltirilishni boshqarish; 
 
• arbitraj yoki tekshiruvdan o’tkazish. 
 
Raqamli  imzo mexanizmlari assimetrik shifrlashning algoritmlariga 
asoslannadi  va bajariladigan iiki ish tartibiga ega: yuboruvchining imzosini 
shakllantirish va oluvchining uni topib olishi (verifikatsiya). Birinchi ish tartibi 
ma’lumotlar blokini shifrlash yoki uni kriptografik  nazorat miqdori bilan 
to’ldiri
chining 
maxfiy  kalitidan foydalan
o’natuvchining tanib olishi 
uchun bilishi  etarli bo’lgan hammabop kalitdan foydalanishga asoslanadi. 
Kirim huquqining nazorati mexanizmlari AAT ob’ektlarining tarmoq 
 
resurslariga  kirish huquqi vakolatini tekshirib ko’radi. Resruslarga  kirish 
huqu
 bo’lsa, oraliq va oxirgi  
nuqta
Ma
n (yaxlit)ligini  ta’minlash mexanizmlari 
ma’u
 
ham  sh
  zaruriy hisoblanadi, lekin bu 
qimning etarli darajada  yaxlit (butun) bo’lmagan sharoitida yo`z beradi. 
o’limlarning  yaxlitligi  jo’natuvchi  va oluvchining shifrlash va “ochish” tartibini 
’zaro bog’liq holda  bajarishi bilan  ta’minlanadi. Jo’natuvchi uzatilayotgan 
bo’
  
’riligini  bildiradi.  Biroq 
vsiflanayotgan  mexanizm bo’limdagi  o’zgarishni yaxlitligicha  aniqlashga 
imkon bermaydi. 
Shuning uchun oldingi bo’limlarga  bog’liq  holda o’zgaruvchi  kalitlarni 
qo’lla
r 
B
an biri boshqasining haqiqiyligini  tekshiradi.  Ikkinchi 
holatda  tekshiruv  bir-biriga nisbatan o’tkaziladi. 
Grafiklarni o’rnatish, shuningdek matnlarni to’ldirish mexanizmlari 
ma’ulmotlar o
 bo’limlarning 
AAT ob’ektlari, ularning shifrlanishi va aloqa kanali bo’yicha uzatishni  tashkil 
lishini  ta’minlaydigan, shu bilan birga ikkala holatda  ham  jo’natuv
iladi. Ikkinchi ish tartibi  esa j
 
qida nazoratni qo’shib innovatsiya  nuqtasida qanday
larida ham shu tarzda  bajariladi. 
’lumotlarning butu
lmotlarining  alohida bo’limi (bloki)da qanday qo’llanilsa, umumiy oqimida
unday qo’llaniladi. Bo’limlarning yaxlitligi
o
B
o
limga kriptografik  miqdorni qo’shimcha qiladi, oluvchi esa uni qabul qilingan
bo’limga mos keluvchi  kriptografik  belgilar bilan solishtiradi. Ularning mos 
kelmasligi  bo’limdagi axborotlarning noto’g
ta
sh bilan qilingan shifrlash vositasida amalga oshiriladigan bo’limla
yaxlitligini nazorat qilish zarur. 
ir tomonlama va o’zaro auteptifikatsiya farqlanadi. Birinchi holatda  o’zaro 
ta’sirr  etuvchi ob’ektlard
qimini  maxfiylashtirish uchun qo’llaniladi. Ular soxta
 
277

---

etishning  asoslanadi. Bu bilan aloqa kanallari bo’yicha  tarqaladigan  oqimlarning 
tashqi  tavsiflarini kuzatish vositasida axborotlarni olish imkoni bartaraf etiladi. 
Yo’naltirishni boshqarish mexanizmlari axborotlarning kommunikatsion 
 
tarmoqlar bo’yicha harakatlanish  yo’nalishini  tanlashni shunday  ta’minlaydiki, 
avfsiz 
’lm
otlar tavsifnomasi  uchinchi tomon (arbitr)ning tasdiqlanishini ta’minlaydi. 
bu oqibatida uning aytib o’tilgan  
vsifnomani tasdiqlashiga imkon beradi. 
r 
komplekisdan foydalaniladi.