Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта масус таълим вазирлиги

Amaliy mashg‘ulot №2
2.1. Mochevina komplekslari

1940 yilda nemis olimi Bengen tarkibida uglerod soni 6 dan ko‘p bo‘lgan n – alkanlar mochevina (karbamid) bilan kristall komplekslarni hosil qilishini aniqlangan. Tarmoqlangan alkanlar va siklik uglevodorodlar (sikloalkanlar, arenlar) karbamid bilan odatda kompleks hosil qilmaydi. Kompleksni tuzilishini rentgen – strukturaviy taxlil ko‘rsatib berdi. Komplekslar geksagonal tuzilishga ega bo‘lib, karbamid molekulalari 6 qirrali teng tomonli prizma yon qirralarida spiral bo‘yicha joylashgan bo‘ladi (1-rasmga qarang).

1-rasm. Karbamid kompleksi kristallik panjarasini sxemasi.

- karbamid molekulasidagi kislorod atomlari;

- bir elementar yacheykadagi kislorod atomlari.

Spiral molekulalararo vodorodli bog‘lar hisobiga ushlanib turadi:

Spiral o‘rami – elementar yacheykalar – 6 karbamid molekulasidan tarkib topgan bo‘lib, o‘zaro parallel va 0,37 nm masofada joylashgan bo‘ladi. Spiral ichida geksagonal formali kanal mavjud bo‘lib, uning effektiv diametri 0,49 nm bo‘ladi. Shu sababli, ular ushbu kanallarga yaxshi joylashadilar va Vander Vaals kuchlari xisobiga ushlanib qoladi. Tarmoqlangan alkanlar, sikloalkanlar va arenlar molekulalarini kritik diametri 0,49 nm dan ortiq. Kanalning effektiv diametri esa 0,49 nm bo‘lgani uchun karbamid bilan addukt (kompleks birikma) lar hosil qilmaydi. Qaynash tamperaturasi 350⁰S dan yuqori bo‘lmagan o‘rtacha neft fraksiyalarini deparafinlash eng samaralidir.

Karbamid yordamida deparafinizatsiya jarayoni sovuqqa chidamli qishki sort yoqilg‘ilarini, transformator moylarini olishda, hamda oqsil – vitaminli konsentratlar (OVK), sintetik yog‘ kislotalar va spirtlar, yuvish vositalari ishlab chiqarish uchun xomashyo bo‘lgan suyuq normal parafinlar olishda qo‘llaniladi.

Karbamidli deparafinizatsiyani tahlil maqsadlarida ham o‘tkazilishi mumkin. Biroq, ushbu usul bilan normal alkanlarni miqdoran ajratib olish mushkul. Ularni to‘laroq ajratib olish uchun seolitlar yordamida adsorbsiyani qo‘llash kerak.