Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта масус таълим вазирлиги

Amaliy mashg‘ulot №9


9.1. Katalitik kreking

Katalitik krekingda uglevodorod reaksiyalari zanjirli karbkation mexanizmi bo‘yicha ketadi. Kreking bilan birga uglevodorodlar jarayon sharoitlarida alkillash, izomerizatsiya, polimerizatsiya, gidrirlash va dealkillash reaksiyalariga kirishadi.

Yuqori oktanli benzinlar va yuqori konsentratsiyali propan–propilen hamda butan–butilen fraksiyalari olish maqsadida turli tipdagi distillat va qoldiq xom ashyolar katalitik kreking qilinadi.

9.2. Katalitik riforming

Katalitik riforming jarayonini ilmiy asoslari XX asrning boshida yo‘lga qo‘yilgan. 1911 yili Zelinskiy olti a’zoli sikloalkanlarni arenlarga yonaki reaksiyalarsiz platinali va palladiyli katalizatorlarda degidrirlashni amalga oshirish mumkinligini ko‘rsatdi. Shu yilning o‘zida Ipatyev ushbu reaksiyani oksidli metall katalizatorda amalga oshirdi. 1936 yili bir vaqtning o‘zida sobiq Ittifoqda alkanlarni arenlarga degidrotsiklizatsiya reaksiyasi ochildi: Moldavskiy va Kamusherlar ushbu reaksiyani xrom oksidida 450-470⁰S da; Kazanskiy va Plate–jarayonni aktivlangan ko‘mirdagi platina katalizatori va 304-310⁰S haroratda amalga oshirdilar.

9.3. Izomerizatsiya

Normal uglevodorodlarni izomerizatsiyasi alkillashda qo‘llaniladigan izobutanni olishda, sintetik kauchuk xom ashyosi va benzinni yuqori oktanli komponenti bo‘lgan izopentanni olishda ishlatiladi. Izomerizatsiya katalizatori bo‘lib alyuminiy xlorid xizmat qiladi. Jarayon 120-150⁰S harorat va 0,1 MPa gacha bosimda olib boriladi. Xom ashyo sifatida pentan, butan va benzin fraksiyalari ishlatiladi.

9.4. Yoqilg‘i yuqori oktanli komponentlarining sintezi

To‘yinmagan uglevodorodlar bilan izoparafinlarni alkillash yuqori oktanli benzin komponentlarini olish maqsadida amalga oshiriladi. To‘yinmagan uglevodorodlar sifatida propilen, butilenlar, amilenlar; izoparafin uglevodorodlar sifatida esa–izobutan yoki izopentanlar ishlatiladi. Masalan, izobutanni butilenlar bilan alkillab izooktan olinadi.

Alkillash reaksiyasi katalizator sifatida sulfat kislota ishlatilsa 0 dan –10⁰S gacha haroratda yoki vodorod ftorid ishtirokida bo‘lsa 25-30⁰S da amalga oshiriladi.