Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги андижон машинасозлик институти

ТАЯНЧ СЎЗЛАР: 
  
 Саноат иқтисодиѐти ва менежменти фанининг предмети. Саноат иқтисодиѐти ва 
менежменти фанининг объекти. Баланс усули. Норматив усул. Илмийлик принципи. 
Умумийлик. Режалилик.  Саноат иқтисодиѐти ва менежменти. 
1.1. «Саноат иқтисодиѐти ва менежменти» фанини ўқитиш мақсади. 
Барча турдаги маҳсулотлар, истеъмол моллари корхоналар томонидан истеъмол 
бозорларига етказиб берилади. Корхоналар очиқ тизим бўлиб, ташқи муҳитдан хом-ашѐ ва 
энергия ресурсларини, маблағларни ва ишчи кучларини, ахборотларни ва технологияларни 
жалб қилади ҳамда у тайѐр маҳсулотлар, бажарилган ишлар ва кўрсатиладиган хизматлар 
шаклидаги меҳнат натижаларини- истеъмолчиларга таклиф этади. Мамлакатимиз 
мустақилликка эришгандан сўнг корхоналарнинг бозор иқтисодиѐти шароитида иш 
юритиши учун уларнинг ҳуқуқий томонларига катта эътибор берилиб бир қанча қонун ва 
меъѐрий ҳужжатлар қабул қилинган. 
Фаннинг мақсади талабаларга иқтисодий билимларни ўрганиш ѐрдамида корхоналар 
иқтисодиѐтидаги муаммолар бўйича қарор қабул қилиш кўникмаларини сингдиришдан 
иборатдир, яъни бўлажак мутаҳасисларни ишлаб чиқаришни ташкил қилиш, 
режалаштириш ва бошқариш вазифаларини малакали тарзда ҳал қилиш, корхоналарнинг 
ҳаражат ва даромадларини таркиб топиши ҳамда ишлаб чиқариш самарадорлигини 
ошириш имконияти мавжуд бўлган йўлларини ўргатишдан иборатдир.
Ҳозирги шароитда корхоналарда чекланган манбалардан энг мақбўл тарзда 
фойдаланиш тўғрисидаги бошқарув қарорлари иқтисодий фаолиятнинг мазмунини ташкил 
этади. Бундай шароитда корхоналардаги иқтисодий фаолият турли шаклларда намоѐн 
бўлади. Уни илмий жиҳатдан тушуниш, идрок этиш ва билиш Саноат иқтисодиѐти ва 
менежменти фанининг назарий асосини ташкил этади. Саноат иқтисодиѐти ва менежменти 
фани корхоналарда хўжалик фаолиятини юритишнинг самарали назарий ва амалий 
жиҳатдан асослаш билан шуғулланади. 
Иқтисодий фаолиятнинг маҳсус соҳаларини тадқиқот қилганда, яъни амалдаги 
хўжалик юритиш ҳақидаги билимларни тўплаш, зарур бўлганда мазкур билимлар мажмуига 
мурожаат этиш ва улар орасидан зарурини танлаб олишда керак бўлади. Фанлараро фан 
бўлмиш «Саноат иқтисодиѐти ва менежменти» ижтимоий-иқтисодий тизим сифатида 

---

7 
корхонани хўжалик фаолиятини юритиш ва самарали бошқариш масалаларига асосланади. 
Мазкур хўжалик фаолияти эса чекланган манбалардан самарадорли фойдаланиш 
тўғрисидаги қарорлар қабул қилиш билан белгиланади. 
Саноат иқтисодиѐти ва менежменти - иқтисодий ва бошқарув фанлари мажмуасидан 
иборат фан ҳисобланади. 
Иқтисодиѐт фани хўжалик юритишнинг баѐний назарий, амалий ва меъѐрий 
масалалари билан шуғ улланадиган илмий соҳадир. Иқтисодиѐт кўп қиррали мураккаб 
тизим, шу сабабли у икки мустақил илмий соҳани: миллий хўжалик тўғрисидаги фан билан 
корхона иқтисодиѐти тўғрисидаги фанни ўз ичига олади. 
Корхона деганда маҳсулот ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш жамият талабини 
қондириш учун фойда олиш усулида тадбиркорлар ѐки тадбиркорлар бирлашмаси 
томонидан ташкил қилинган мустақил хўжалик юрутувчи субъекти тушунилади. 
Ишчининг ишлаб чиқариш воситалари билан бевосита алоқаси корхоналарда 
маҳсулот ишлаб чиқариш жараѐнида содир бўлади. Мустақил саноат корхонаси деганда, 
ишлаб чиқариш техник бирлигигаа, ташкилий-маъмурий ва хўжалик мустақиллигига эга 
бўлган ишлаб чиқариш бўғини тушунилади. Корхона ўз фаолиятини мустақил уюштиради, 
маҳсулот ишлаб чиқаришни, солиқ ва бошқа мажбурий тўловлардан кейин хосил бўлган 
фойдани бошқаради. Бозор муносабатлари шароитида тадбиркор хал этувчи шахс ролида 
бўлади. Корхона давлат рўйхатидан ўтиши билан тадбиркорлик фаолиятига эга бўлади. 
Бунда алохида фуқаро, ҳақ фуқаролар бирлашмаси тадбиркорлик фаолияти субъекти 
бўлиши мумкин. 
Юқорида айтиб ўтилганидек, корхона фаолиятининг мақсади – аҳолини ижтимоий 
эҳтиѐжни қондириш ва фойда олиш.
Тараққий этган бозор муносабатлари шароитида иккала мақсадни оқилона бирга олиб 
боришни талаб қилади. Албатта, бизнес – бу тадбиркорларнинг иқтисодий фаолияти, 
уларнинг санъати ҳамда фойда миқдорини ошириш, рентабеллик даражасини оширишдаги 
қобилияти эканлигини тан олиш керак. Шу билан бирга, очиқ иқтисодиѐт шароитида 
бизнеснинг ривожланиши истеъмол бозорини товар ва хизматлар билан тўлдиришга 
кўмаклашади, иқтисодиѐт тизимининг таркибий ўзгаришларини фаоллаштиради, илмий-
техник ютуқларни тадбиқ этишни рағбатлантиради, ишлаб чиқариш самарадорлигини ҳар 
томонлама оширишга ѐрдам беради.
Юқоридагилардан келиб чиқиб «Саноат иқтисодиѐти ва менежменти» фанини 
ўқитишдан асосий мақсад таълим олувчиларга амалий иқтисодий ва бошқарув 
билимларни, шунингдек мустақил фикрлаш ҳамда олинган ахборотлар ва мустақил 
ўрганиш ѐрдамида корхона иқтисодиѐти муаммолари бўйича қарор қабул қилиш 
кўникмаларини сингдириш ҳисобланади, яъни мутаҳасисларни ишлаб чиқаришни ташкил 
қилиш, режалаштириш ва бошқариш вазифаларини малакали тарзда хал қилиш, 
корхонанинг ҳаражатлари ва даромадларини юзага келиш тартиблари ҳамда ишлаб 
чиқариш самарадорлигини ошириш йўллари мавжуд имкониятларини топиш тушунилади. 
«Саноат иқтисодиѐти ва менежменти» - аҳоли ва халқ хўжалиги учун зарур бўлган 
маҳсулот ишлаб чиқариш, иш бажариш ва хизмат кўрсатишнинг ижтимоий-иқтисодий ва 
маъмурий-хўжалик ҳамда бошқарув механизмларини ўрганувчи ва очиб берувчи фандир. 
У табиат ва жамиятнинг муайян ишлаб чиқариш шароитларида ривожланишининг 
объектив қонунлари намоѐн бўлиши ва амал қилишига, шунингдек, корхоналар фаолиятига 

---

8 
бевосита ва билвосита таъсир кўрсатувчи давлат миқѐсида қабул қилинувчи қоида, 
норматив ва қонун ҳужжатларига таянади. 
Иқтисодиѐт – бу одамлар жамияти, муайян, чекланган ресурслардан фойдаланиб, 
керакли маҳсулот ѐки хизматларни ишлаб чиқиш, одамлар гуруҳлари ўртасида тақсимотига 
айтилади. 
Менежмент –бу корхона мақсадларини белгилаш ва уларга эришиш йўлида мавжуд 
ресурсларни тўғри йўналтириш учун таъсир ўтказишдир. 
Бирламчи бўғин иқтисодиѐтини яхши билган замонавий мутахассисларни хўжалик 
юритишда энг хавфсиз ва самарали йўлни топишлари сабабли иқтисодиѐтнинг 
―штурманлари‖ деб аташ мумкин. 
Ҳозирги кунда корхона иқтисодиѐтига бўлган қизиқиш сезиларли равишда ўсган. Гап 
шундаки, бозор иқтисодиѐти шароитида янги ҳуқуқий-ташкилий шаклдаги корхоналар, хом 
ашѐ, материал ва асбоб-ускуна етказиб берувчилар, шунингдек, бевосита маҳсулот ѐки 
товар истеъмолчилари (ҳаридорлар) билан янгича иқтисодий муносабатлар вужудга келиб, 
ривожланиб бормоқда. Бундан ташқари, корхона, бу – аввало ишлаб чиқариш жамоаи, 
одамларнинг турли тарздаги фаолияти бўлиб, улар ўртасидаги ўзаро муносабатлар тизими 
юзага келади ҳамда маълум бир турмуш тарзи, маънавият ва ахлоқ нормалари шаклланади. 
Буларнинг барчаси хўжалик юритиш шакл ва усулларини қайта кўриб чиқиш, корхонанинг 
иқтисодиѐт ривожланишидаги ўрни ва ролига янгича ѐндашишни талаб қилади. 
Таҳлилларнинг кўрсатишича, исталган корхонанинг фаолиятида турлича саволлар 
юзага келади. Масалан, корхона қай тарзда фаолият юритиши керак ва даромад нимага 
боғлиқ бўлади? Самарадорлик ва иқтисодий барқарорлик нималарга боғлиқ? «Хом ашѐ 
етказиб берувчилар ва истеъмолчилар билан қандай ишлаш керак?» «Маҳсулотни сотишда 
воситачилардан фойдаланиш зарурияти; Ишлаб чиқариш суръатини қандай ошириш 
мумкин?» «Рақобатчилик курашида нима ва қандай омиллар муваффақият келтиради?» 
«Ишлаб чиқариш ва сотишни бошқариш тизими қандай бўлиши лозим?» ва ҳоказолар. 
Корхоналар фаолиятида бирон-бир маҳсулотни қачон, қаерда, кимга сотиш, нимани, қанча, 
қандай қилиб ишлаб чиқариш лозим, деган саволга жавоб бериш муҳим аҳамият касб этади. 
Шу ва шунга ўхшаш саволларга жавоб топишни амалиѐтда хато ва синовлар усули 
асосида амалга ошириш, ҳозирги пайтда нафақат корхона учун, балки бутун жамият учун 
ҳам қимматга тушиши мумкин. Бунда корхоналарнинг банкротга учраши ва тугатилиши, 
иқтисодиѐтнинг айрим соҳа ва тармоқларида ишлаб чиқариш ва меҳнат фаоллигининг 
пасайиши, меҳнат самарадорлиги суръатининг пастлиги ва ҳоказолар гувоҳлик бериши 
мумкин. Худди шу қаторга тўловларнинг амалга оширилмаслиги, муддати ўтиб кетган 
қарзлар ва корхоналар фаолиятидаги бошқа иқтисодий камчиликларни ҳам киритиш 
мумкин. Буларнинг барчасига асосий сабаб эса ўрта ва қуйи бўғиндаги раҳбарларнинг 
бозор иқтисодиѐти шароитида янгича хўжалик юритиш тизими шакл ва усулларини 
билмасликларидир. 
Афсуски, корхоналар иқтисодий бўлимларининг фаолияти ҳам нуқсонлардан эмас. 
Кузатувлар шуни кўрсатадики, иқтисодий бўлимлар ўз мавқеини барча корхоналарда ҳам 
сақлаб қолмаган бўлиб, зарур бўлган маркетинг тадқиқотларини доим ҳам ва тўлиқ ҳолда 
амалга оширмайдилар, замонавий бизнес стратегиясини яхши тушунавермайдилар.
Бугунги кунда аксари корхоналар акциядорлик жамиятлари, холдинг ва молия-саноат 
гуруҳлари тузиш йўлидан бормоқда. Давлат корхоналарнинг ташаббускорлиги, ижодий 

---

9 
изланиш ва тадбиркорлиги учун кенг йўл очиб, уларнинг ишлаб чиқариш функцияларини 
режали иқтисодиѐт давридаги каби назорат, лимит ва қаттиқ нормалар билан чеклаб 
қўяѐтгани йўқ.
Бироқ бозор иқтисодиѐти автоматик равишда муваффақият ва тўкинликни таъминлаб 
беради, давлат эса барча корхоналар фаолиятига умуман аралашмайди, деб ўйлаш мутлақо 
хато булар эди. Давлат иқтисодиѐтнинг асосий ислоҳотчиси бўлиб келган ва ҳозир ҳам 
шундайлигича қолади. Давлат ўз зиммасидан маъмурий-буйруқбозлик функцияларинигина 
соқит қилиб, маҳсус иқтисодий таъсир чоралари ѐрдамида иқтисодиѐтни назорат қилиш ва 
бошқарув функцияларини, шунингдек, иқтисодиѐтнинг хўжалик юритувчи субъектларнинг 
тўғридан-тўғри мажбуриятига кирмайдиган ҳамда уларнинг қўлидан келмайдиган 
соҳаларини ривожланитиришдаги иштирокини сақлаб қолган. 
Маълумки, иқтисодиѐт жамият ҳолатини, ишлаб чиқариш кучларидан фойдаланиш ва 
уларнинг ривожланиш даражасини, фан-техника тараққиѐти ютуқларидан фойдаланишни, 
одамларнинг маданияти ва маълумоти даражаси ва ҳоказоларни акс эттиради. «Корхона 
иқтисодиѐти» билимларнинг мустақил соҳаси ва иқтисодиѐт фанининг таркибий қисми 
сифатида масаланинг айнан шу томонига кўпроқ эътибор қаратади. Жамият учун зарур 
бўлган моддий бойликлардан ташқари миллий даромаднинг ҳам асосий қисми айнан 
корхоналарда ишлаб чиқарилиши сабабли корхоналар иқтисодиѐтининг ҳолати бутун халқ 
хўжалигига тўғридан-тўғри таъсир кўрсатади, деб ҳисобланади. Корхона қайси тармоққа 
мансублиги ва мулк шаклидан қатъи назар қанчалик яхши ва самарали ишласа, иқтисодиѐт 
кўрсаткичлари ҳамда аҳолининг турмуш тарзи шунчалик юқори бўлади. 
Бундай шароитларда хўжалик амалиѐти ва фан олдига биринчи ўринда ҳар бир 
корхона, тўғрироғи, ишлаб чиқаришда қатнашувчи бутун жамоанинг бозор 
муносабатларига асосланган ҳозирги иқтисодиѐтнинг ривожланиш тенденциялари ва 
қонунларини, аввало, унинг асосий кўрсаткичлари - талаб ва таклиф тушунчаларини 
билиши ва тўғри тушуниши, иккинчидан, миллий иқтисодиѐтнинг ривожланиши ва 
мамлакатни ривожланган давлатлар қаторига қўшилишида ўз ҳиссасини қўшиши, 
учинчидан эса, ишлаб чиқаришнинг ҳар бир бўғинида юқори самара ва сифат 
кўрсаткичларига эришиш масаласи қўйилади. 
Иқтисодиѐтнинг ривожланишига керакли билим ва кўникмаларни, маблағ ва кучларни 
киритмасдан туриб корхона ҳам, жамият ҳам ривожланган иқтисодиѐтни ҳамда моддий 
неъматларнинг тўкинлиги ва турмуш тарзининг юқорилигини талаб қила олмайди. 
Ҳозирги кунда бозор иқтисодиѐти ишлаб чиқариш кучларининг ривожланиши ва 
корхоналарнинг мустақил фаолият кўрсатишларига кенг имкониятлар очиб бериш билан 
бирга кадрларга, уларнинг билимлари, кўникмалари ва малакаларига катта талаблар 
қўймоқда. Бир томондан фан-техника тараққиѐти, иккинчи томондан эса бозор 
муносабатлари ва рақобатчиликнинг ривожланиб бориш шароитларида меҳнат бозорида 
фақатгина замонавий корхоналар иқтисодиѐтини яхши билувчи, унинг балансини тўғри 
тушунувчи, бизнес-режа ишлаб чиқаришга қодир, инвестицион ва бошқа хўжалик фаолияти 
билан боғлиқ бўлган қарорларни қабул қилишни тўғри амалга оширувчи мутахассислар 
муваффақиятга эришиши мумкин.