Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълимвазирлиги мирзо улуғбек номидаги

MATERIKLAR VA OKEANLAR TABIIY GEOGRAFIYASI FANINI 
O`QITISHDAAFRIKAMATERIGI IQLIMIGA OID ATAMALARNI 
O`RGANISH. 
N. Xayrullaeva, I-bosqich magistr, il.raxbar Yu.B. Raxmatov 
 
Afrikaning geologik tuzilishi va rel‘efi bir xil bo‘lganidan katta-katta 
territoriyalarda bir xil landshaftlar saqlanib qolmoqda. Bu landshaftlar asta-sekin 
iqlimning o‘zgarishiga qarab o‘zgarib bormoqda. Yer sharidagi boshqa har 
qanday materikdan ko‘ra Afrikada kenglik zonalari yaqqol seziladi. 
Shimoldan janubga tomon zonalarning almashinishi shimoliy yarim sharda 
ayniqsa aniq ifodalangan. Bu yerda katta-katta maydonlarda tekisliklar asosiy 
o‘rni tutadi va orografiya landshaftlarning tarkib topishiga muhim o‘zgarishlar 
kiritmaydi. Zonalar ichida tabiiy sharoit kam o‘zgaradi, shuning uchun ham 

---

39 
materik doirasida zona ba‘zi bir hollarda tabiiy geografik o‘lka hisoblanadi. 
Quyida iqlimga oid ba`zi atamalar haqida ma`lumotlar keltiramiz. 
Antisiklon
-(yunoncha anti-qarshi, siklon-aylanadigan) atmosferada bo‘lib 
turadigan katta girdob. Bosim gradienti va Yerning aylanishidan yuzaga 
keladigan havo oqimlari. Shimoliy yarim sharda soat strelkasi yo‘nalishida, 
Janubiy yarim sharda esa unga qarama-qarshi harakatlanishidan paydo bo‘ladi. 
Havo bosimi antisiklon markazida eng yuqori bo‘lib, chetlariga tomon pasayib 
boradi. Antisiklon soatiga o‘rtacha 30km gacha tezlik bilan siljiydi.
Afrika materigining g‘arbiy chekka shimoliy va janubiy yarimsharlarda 
Atlantika subtropik antisiklonlarining sharqiy chekkasi ta‘sirida bo‘lib, ular 
uchun passat inversiyasi xarakterlidir.Bu inversiya Atlantika okeanining sovuq 
oqimlari ta‘sirida ancha kuchayadi. Bu esa yog‘in yog‘ishi uchun noqulay sharoit 
yaratadi. 
O‘rta Osiyodagi antisiklonlar Yer yuzasining boshqa rayonlaridagiga 
qaraganda tezroq; yozda soatiga 49km, qishda esa 60-65km siljiydi.O‘zbekiston 
hududiga qishda Sibirdan ya‘ni yuqori bosimli o‘lkadan antisiklon vujudga kelib, 
u atmosferaning pastki qatlami bilan shimol va shimoli-sharqiy kuchsiz shamol 
sifatida kirib keladi. 
Passatlar
-tropik kengliklarda yuqori bosim mintaqalardan (25-30 
kengliklardan) ekvatorga tomon yil bo‘yi esib turadigan diomiy shamollar. 
Passat sharqdan-g‘arbga tomon esadi. Lekin yer sharining aylanishi ta‘sirida 
shimoliy yarim sharda shimoli-sharqdan janubi-g‘arbga, janubiy yarim sharda 
janubi-sharqdan shimoli-g‘arbga buriladi. 
Afrika materigiga shimoliy yarim sharning quruqlikdan esadigan passatlari 
nisbiy namligi kam bo‘lgan kontinental havo olib keladi. Hind okeani tomonidan 
esadigan janubiy yarim shar passatlari materikning shimoliy chekkasiga beqaror 
sernam havo massalari keltiradi. Materikning ekvator atrofidagi qismlarida havo 
massalarining bir yarim shardan ikkinchi yarim sharga ko‘chishi juda katta 
ahamiyatga ega. Shu bilan birgalikda materikning sharqida boshqa yarim shardan 
passatlarning o‘tib kelishi shu yarim shardagi yoz paytida ro‘y beradi. G‘arbda 
esa bosim gradienti Janubiy Atlantika maksimumidan Afrikaning shimoliy 
subkontinenti tomoniga doimiy yo‘nalgani uchun butun yil davomida janubiy 
passat shimoliy yarim sharga o‘tib turadi.Shuning uchun 17
0
sh, kenglik bilan 
20
0
j. kenglik orasidagi hududlarda har ikkala yarim sharda yoz paytida beqaror 
sernam ekvatorial havo olib keladigan va seryomg‘ir davrdir.