|
ZOOLOGIYA O`QUV FANIDA BADIIY ADABIYOTLARDAN
FOYDALANISHNING TA`LIM – TARBIYAVIY AHAMIYATI
NDPI o`qituvchi M.X Ravshanova
Bir xil usulda dars o`tish jarayoni o`quvchilarning ko`pchiligi uchun
zerikarli hisoblanadi va ularning darsga bo`lgan qiziqishini so`ndiradi. O`qituvchi
o`quvchilarning darsga bo`lgan qiziqishini, ishtiyoqini oshirish uchun turli
usulllar va vositalardan foydalanib dars o`tish kerak. Hozirgi kunda umumta`lim
maktablarida zoologiya fanini o`qitishda odatdagi an`anaviy o`qitish usullaridan
voz kechib, noan`anaviy o`qitish usullaridan foydalanish, innovatsion pedagogik
texnologiyalarni qo`llab dars o`tish rivojlanib bormoqda.
Zoologiya fanini o`qitishda badiiy adabiyotlardan foydalanish, ta`lim –
tarbiya samaradorligini oshirishning muhim omilidir. Badiiy adabiyot
o`quvchilarning sezgi, idrok, xotira, tafakkur, nutqi hamda aqliy rivojlanishiga
ijobiy
ta`sir
ko`rsatadi.
O`quvchilarning
bu
sohaga
oid
bilimlarini
mustahkamlanishida, so`z boyligining o`sishida, aqliy – axloqiy tarbiyasida
muhim ahamiyat kasb etadi. O`quvchilarni tabiatga, xususan hayvonot olamini
avaylab asrashga, ularga nisbatan mehrli bo`lishga o`rgatadi.
Zoologiya fanida mavzuga oid aytilgan kichkinagina she`r, topishmoq yoki
hikoya dars davomida o`quvchilarda o`qituvchini tinglashga bo`lgan layoqatni
o`z – o`zidan oshiradi, zerikish hissi uyg`ongan hamda tinglash qobiliyati
susayayotgan o`quvchilarda qiziqish qobiliyatini yana tiklab olishga yordam
beradi. O`qituvchi badiiy adabiyot orqali o`quvchilarning diqqatiga, sezgi hamda
xotirasiga ijobiy ta`sir etib, dars davomida ularga estetik zavq berishi mumkin.
Tabiat xususan, hayvonot olami to`g`risidagi kuzatishlar va ma`lumotlarni
xalq og`zaki ijodi, shoir, yozuvchilarning yozgan asarlarida ko`rishimiz mumkin.
Yozilgan bu asarlar o`quvchiga oson hamda tez yetib boradi. Chunki, xalq
og`zaki ijodi, she`r, topishmoq, hikoyalarda hayvonlarning tashqi qiyofasi, hayot
kechirish tarzi oddiy tildagiga nisbatan go`zalroq va nafisroq tasvirlanadi.
Bolalar shoiri va yozuvchilari Quddus Muhammadiy, Anvar Obidjon,
Jabbor Razzoqov, Abdullar Avloniy, Zafar Diyor, Qudrat Hikmat, Po`lat
Mo`min, Rauf Tolib va boshqalarning she`rlari, hikoyalarini mavzuga oid tanlab,
210
zoologiya fanida qo`llash o`quvchilarning hayvonot olami to`g`risidagi bilim,
malaka va ko`nikma hosil bo`lishida samarali hisoblanadi.
Xususan, Abdullar Avloniyning ―Ittifoq‖, ―Bolari va pashsha‖ nomli
hikoyalaridan hasharotlar sinfini o`tganda foydalanish darsning qiziqarli va jonli
bo`lishini ta`minlaydi. Abdulla Avloniy ta`kidlashicha:
Jonivorlar ichida kichiklari chumolilardir. Lekin o`zlari kichik bol`salar
ham nihoyatda g`ayratli, ittifoq hayvonlardir. O`zlaricha podshohlari, kattalari,
askarlari bo`ladur. Ulug`lari nimani buyursa, shuni qilur. Ittifoq va g`ayratlari
soyasindao`zlaridan katta – katta dushmanlardan qo`rqmaslar. Agar ari kabi
dushman kelub, birlariga tegsa, hamma hammalari birdan yopushib, biri qo`lini,
biri oyog`ini biri qanotini qattiq tishlab, o`zlaridan necha barobar kata bo`lsa ham
tezgina qochirurlar.
Ko`rdingizmu buning o`zi xub maydadur
Birlashib arqon bo`lsa, fil boylanur
Ittifoqa kuch – quvvat kor aylamas.
Ittifoqa jin ham ozor aylamas.
Abdulla Avloniyning ushbu hikoyasida chumolilarning birdamligi, o`zaro
ittifoq bo`lib yashashi, birgalikda dushmanlardan himoyalanishi hamda
mehnatsevarligi keltirilgan. O`quvchilarning hasharotlar ya`ni chumolilar
to`g`risidagi bilimini mustahkamlash bilan bir qatorda ularni mehnatsevarlikka,
birdamlikka, ahillilikka o`rgatadi. Bu hikoya mavzuning yanada qiziqarli va jonli
bo`lishini ta`minlaydi.
Rauf Tolibning ―Qurbaqavoy, holingga voy‖ she`ridan suvda ham
quruqlikda yashovchilar sinfini o`tganda foydalanish juda qo`l keladi.
-Ayt – chi, menga qurbaqa,
Ishing o`zi qanaqa.
Ko`rdim seni ariqda,
Dam o`tmasdan quruqda,
Uying seni suvmi, yer?
Qurbaqajon shunday der:
-Qayda bo`lsa ko`p ovqat,
Qayer bo`lsa tinch rohat
Mening uyim o`sha joy
Holingga voy, baqavoy.
Ushbu she`ro`quvchilar xotirasida oson qoladi, mavzuga bo`lgan diqqatini
jamlaydi. Baqa bilan qurbaqani bir – biridan osongina ajratib, farqlab olishni
o`rganishadi va mavzuning mazmunini uzoq vaqt xotirada saqlab qolishga olib
keladi. ―Qushlar sinfi‖ ni o`tganda P.Mo`minning ―Qushlar xaqi‖ she`ridan
foydalanish mumkin.
O`qituvchi bu she`rlarni dars davomida o`quvchilarga o`qib eshittirsa,
ularning darsga bo`lgan qiziqishi, ishtiyoqi o`z – o`zidan ko`tariladi. Ularni
qushlarga nisbatan g`amxo`r bo`lishga, asrab – avaylashga, ya`ni qushlarga inlar
qurib, mehribon bo`lishga chaqiradi. Ushbu she`r tarbiyaviy ahamiyatga ega
bo`lish bilan bir qatorda ta`limiy ahamiyatga ham ega. She`rda asosan
hasharotxo`r qushlarning xususiyati yoritilgan:
Mevalarning posboni
Ana shu qushlar
Hasharotlar zotini
Qirishni xushlar.
Ammo inson uchun foydali bo`lgan qushlar bilan bir qatorda bog`lardagi
mevalarni cho`qib yeb ketadigan, insonlarga doim zarar keltiradigan qushlar ham
211
borligini o`quvchilarga eslatib qo`yish va u qushlarning yomon odatlariga
o`xshash odatlar insonlar orasida ham uchrashini eslatib, ularni tarbiyaviy
tomonga chaqirish mumkin. Abdulla Oripovning ―Mayna‖ she`ridan shu
maqsadda foydalanish mumkin.
Adabiyot darsligida berilgan ―Imom Ismoil al – Buxoriy‖ mavzusi
hadisshunos olim hayoti va ijodi tog`risida bo`lib, olim hayoti davomida
to`plagan hadislardan na`munalar keltirilgan. ―Insonlarning hayvonlarga
rahmdillik qilmog`i‖ haqidagi hadisdan Zoologiya fanida ―Sut emizuvchilar
sinfi‖ ni o`tganda o`quvchilar diqqatiga havola etish mumkin. Ushbu hadis
o`quvchilarni hayvonlarga nisbatan mehr – shavqatli bo`lishga undaydi.
Ularning axloqiy tarbiyasiga ijobiy ta`sir ko`rsatadi.
Bunday misollarni juda ko`p keltirish mumkin. Xulosa qilib aytganda
zoologiya darslarida ba`diiy adabiyot materiallaridan o`z o`rnida maqsadli
foydalanish, o`quvchilarning darsga bo`lgan qiziqishini, jonli tabiatni asrab
avaylashga, ularga nisbatan ehtiyotkorona munosabatda bo`lishga, qolaversa
o`quvchilarning ma`naviy – axloqiy, estetik, gigiyenik, ekologik tarbiyasida katta
ahamiyatga ega.
Do'stlaringiz bilan baham: |
