Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон миллий университети

Hozirgi fanimizda son ma’nolarining o`xshashlik va farqli tomonlari, shuningdek, "Kitobni akam uchun oldim" va "Kitobni akamga deb/ atab oldim"

kabi hosilalar orasidagi ma’no farqlari deyarli o`rganilmagan. Ya’ni ayni bir
ma’noni turli xil vositalar bilan ifodalash yo`llari fanimizning o`rganilmagan muammolari sirasiga kiradi. Aslida, gnosseologik (bilish) nuqtai nazardan materiyaning yashash shakli, hodisalarning izchil almashinish tarzi sifatida tadqiq qilinadigan zamon (payt) ma’nosining lisoniy tizimda voqelashish hodisasi tilning bu kategoriyani yuzaga chiqarish imkoniyatlari keng, rang-barang ekanligini dalillaydi. Bu tillararo xususiyatlarni, xususan, ingliz va o`zbek tillaridagi payt ma’nosini ifodalashning lisoniy vositalarini tekshirganda yanada yaqqol ko`rinadi. Zamon (vaqt, payt) tushunchasi grammatik ma’no, mazkur kategoriyani yuzaga chiqaruvchi usul va vositalar esa payt ma’nosini ifodalovchi grammatik vositalar deb hisoblanadi. Quyida ingliz va o`zbek tillarida payt ma’nosini ifodalashning uyg`un, o`xshash xususiyatlarni, ya’ni umumiy (integral) belgilarini hamda o`ziga xos xususiyatlari - farqlovchi (differensial, oppozitsion, zid ) belgilarini qiuoslaymiz.
Payt ma’nosining ingliz va o`zbek tillari tizimida voqelanishi

O`zbek tilida

Ingliz tilida

Hoz.z.: yozaman, yozmoqdaman.

Pres.: I write. I am writing.

ar i

fe’llar

O`tgan z.: yozdim, yozgan edim.

Past: I wrote. I had written.

Kel. Z.: yozaman, yozmoqchiman.

Future: I’ll write.

l

Kun, kecha, kunduz, yil, sutka, fasl,

Evening,

day,

night,centure,

u m

sahar, asr, namozshom,

oqshom,

afternoon, morning, year, season,

k

Otlar

erta, peshin, tong, nahor , indin,

era, future,dawn,

tu r

bugun .

old

(yosh);

Sifat

Tonggi,

kuzgi, qishki,

bahorgi,

Fast,

early,late,slow,short (day),

tunggi, sirtqi, kunduzgi,

kechki;

long(night);

z

Soat

7da

uyg`ondi.

He

came

at

6

o`clock.

Our

s o`

Son

Mustaqilligimizga 13yil to`ldi.

republik

was

independent

in

1991.

l

Endi, hali, boya, doim,

Never, ever, usually, often, ago,

i

Ravish

s t a q

saharlab, ertalab, mudom, faqat;

yet, now, then, nowadays, lately,

after,

before,

untill, forever,

always, meanwile, recently;

u

Shu-shu (Shu-shu Fotima kelmay

M

Olmosh

qo`ydi);

so`roq

olmoshlari:

When?

qachon?

qachondan

buyon?

qachongacha?

76

Sayin, sari (Ko`rgan sari ko`rging

…as soon as...,...as long

turkumlari

ko`makchi

kelaveradi); Yarim ko`makchi so`z:

n c t i o n s

as …, since, before, after,

avval,

keyin,

so`ng;-gacha

until, while;

(qo`shimchasimon

ko`makchi);

qadar

(sof

ko`makchi);

bilan

(Qo`ng`iroq

chalinishi

bilan

so`z

n j u

darsga kirdim);

Dam…dam,…ba’zan…ba’zan,

goh…goh;

Yordamchi

yuklambog`lovcahi

Toki, -u, -yu (Qo`ng`iroq chalindi-

l o g s Co

At night, on November, in

yu, dars boshlandi).

1991, in the morning,

during the lesson;

-da (o`rin payt): peshinda,-dan

d

By four o`clock, from 5 till

e

Affiksatsi

(chiqish):

peshindan,-ga

P r

6;

ya

(jo`nalish): peshinga qarab;

Ko`rinadiki, har bir tilning grammatik ma’no ifodalash usul va vositalari farq qilgani hamda har bir til o`ziga xos ichki grammatik qurilishga ega bo`lganidek, o`zbek va ingliz tillarida payt grammatik ma’nosini yuzaga chiqarish imkoniyatlari benihoya keng va o`ziga xos, farqlidir.

Ҳар бир тилда муайян грамматик маънони ифода этувчи воситалар тизими грамматик категорияларни ташкил этади. Yuqorida so’z shakllarining morfologik paradigmalarda turli umumiy ma’nolar asosida o’zaro zidlanishi haqida gapirib o’tgan edik. Сўз ва сўз шакллари ўртасидаги зидланишлар грамматик маънонинг ифода усулларидан келиб чиққан ҳолда турлича бўлади ва бир-бирига қарама-қарши оппозиция ҳолатида бўлади. Масалан, кўплик бирликка нисбатан, ҳозирги замон ўтган ва келаси замонга, биринчи шахс иккинчи ва учинчи шахсга нисбатан олинади.
Демак, грамматик категория муайян тилда муайян грамматик маънони ифодалаш тизимидир. Бироқ тилдаги грамматик маъноларни ифодаловчи воситаларнинг барчаси ҳам тизимлиликни ташкил эта олмайди. Тилда категориал ва нокатегориал шакллар ҳам учрайди. Жумладан, ўзбек тилида феълларнинг нисбат шакллари муайян тизимни ташкил этиб, муайян категорияга бирлашгани ҳолда, мижиғламоқ, кулимсирамоқ, тортқиламоқ каби сўз шакллари зид шакллар тизимини ҳосил қилмагани сабабли нокатегориал шакллар ҳисобланади. Ў
Одатда, ўзаро зидликни ташкил этувчи унсурлар икки, уч ва кўп узвли бўлиши мумкин. Бу турли тилларда ҳар хил бўлиб, жумладан ўзбек тилида сон, бўлишли-бўлишсизлик 2 узвли, замон, шахс-сон, эгалик, даража категориялари 3 узвли, келишик, нисбат категориялари кўп узвли грамматик категориялар ҳисобланади. Айни пайтда, ўтган замон шаклларининг ўзи кўп узвли бўла олади. Демак, грамматик категориялар ўз ичида ҳам грамматик категорияларга бўлиниши мумкин. Буни сўз туркумлари мисолида кўриш мумкин. Энг катта грамматик категория сўз туркумлари бўлиб, ҳар бир тилдаги мустақил сўз туркумлари қатор грамматик категорияларга эга.
Сўз туркумлари. Маълумки, тилда ранг-баранг, сон-саноқсиз сўзлар мавжуд бўлиб, уларни муайян туркумларга ажратиш учун маълум ўлчовлар, шартлар, мезонларга асосланиш зарур. Тилшунослик тарихида структурализм оқими пайдо бўлгунча, яъни ўтган асрнинг ўттизинчи йилларигача сўзларни туркумларга ажратишда асосан 3 белгига асосланилган.

1. 
   Сўзларнинг луғавий маъноси.
   

2. 
   Сўзларнинг морфологик белгилари.
   

3. 
   Сўзларнинг гапдаги вазифаси.
   

Айрим олимлар сўзларни туркумларга ажратишда лексик маъносини етакчи деб билсалар, айримлар морфологик белгисини, яъни бошқалар синтактик вазифасини асос қилиб олдилар. Кейинги ишларда сўзларни туркумларга ажратишда юқоридаги белгилардан ташқари сўз ясалиш белгиси ҳам қўшилди. Сўзларни туркумлашда, албатта, ҳар бир тилнинг хусусиятларидан келиб чиқилади. Жумладан, хитой тилида сўзларни туркумларга ажратишда уларнинг синтактик белгиси, сўз тартиби асосий роль ўйнаса, ўзбек тилида морфологик белги етакчидир. Шунингдек, турли тилларда сўзларнинг туркумлари ва уларнинг миқдори бир хил эмас, ўзбек тилида 10 та, рус тилида ҳам 10 та, инглиз тилида ҳам 10 та, уйғур тилида 8 та, француз тилида 9 та сўз туркумлари мавжуд.

Тилшуносликда сўнгги йилларда сўзларни туркумларга ажратишда уларнинг қуйидаги муҳим белгилари асос қилиб олинмоқда: семантик белги, морфологик белги, синтактик белгиси ва сўз ясалиш белгиси.
Сўз туркумларининг семантик белгиси деганда, уларнинг конкрет маъноси эмас, умумлашган маъноси кўзда тутилади. Масалан, уй, қалам, олма, қуёш каби сўзларнинг аниқ, конкрет маънолари бор. Лекин уларнинг конкрет маъноси эмас, умумлашган маъно-предметлиги кўзда тутилади.Жумладан, предметнинг тушунчасини ифода қилувчи сўзлар от сўз туркумига киритилади. Ўқимоқ, қочмоқ, турмоқ, яшамоқ, қурмоқ каби сўзларнинг конкрет маънолари ҳар хил, лекин уларнинг ҳаммасига хос бўлган маъно иш-ҳаракатдир.
Сўз туркумларининг морфологик белгиси деганда, у ёки бу сўзга хос бўлган морфологик-грамматик категориялар, мазкур сўзларга хос форма ясовчилар, сўз ўзгартирувчи аффикслар тушунилади.

Сўз туркумларининг синтактик белгиси дейилганда, сўзларнинг гапдаги ўрни, гап бўлаклари нуқтаи назаридан бажариладиган вазифаси кўзда тутилади. Сўзларнинг гапда бошқа сўзлар билан бирика олиш имконияти (дистрибуцияси) ҳам синтактик белги ҳисобланади. Масалан, араб, инглиз, немис, француз тилларида артикллаp билан бириккан сўзларни албатта от деймиз, чунки артикллар фақат отлар билан бирика олади. Ўзбек тилида ҳам шундай келишиклар от ёки олмошларга қўшилади.

Сўз ясалиш белгиси дейилганда, у ёки бу сўз туркумига хос сўз ясовчи қўшимчалар назарда тутилади. Ҳар бир сўз туркумининг ўзига хос ясовчи формаси бор. Масалан: -ли сифат, -лик от ясовчи сифатида қаралади.
Сўзларни туркумлар бўйича таснифлаш. Сўз туркумлари назариясининг иккинчи принципи сўзларни туркумларга ажратиш принципидир.Сўз туркумлари, дастлаб, икки катта гуруҳга бўлинади: мустақил ва ёрдамчи сўзлар. Мустақил тушунчалар бирор предмет, белги, ҳаракат номини англатади. Ёрдамчи сўзлар тушунча ифода этганда фақат грамматик маънони англатади. Ёрдамчиларга кўмакчи, предлог, юклама, боғловчи ва артикллар киради.
. So`zlar ma’noviy belgisiga ko`ra quyidagicha turkumlanadi:
1.Mustaqil ma’noli so`zlar:
a) mavjudotlarni atovchi so`zlar - otlar;
b) belgi - xususiyatni atovchi so`zlar – sifatlar;
d) harakat - holat ifodalovchi so`zlar – fe’llar;
e) miqdorni ifodalovchi so`zlar – sonlar;
f) o`rin - payt, tarz - tusni ifodalovchi so`zlar- ravishlar;
g) taqlidni ifodalovchi so`zlar-taqlidiy so`zlar.
2.Bo`sh-ishora ma’noli so`zlar-olmoshlar.
3.Yordamchi ma’noli so`zlar: ko`makchi, bog'lovchi, yuklama, ko`makchi fe’llar. So`zlarning mustaqil va yordamchi tiplarga ajralishi ularning mustaqil holda ma’no ifodalay olish qobiliyatiga ko`ra belgilanadi.
O`zbek tilshunosligida olmoshlarning doirasi va vazifasi zo`rma-zo`rakilik bilan cheklantirilib, "ot, sifat, son o`rnida qo`llanuvchi so`zlar "sifatida tor doirada tushinilgan edi. Bu o`rinda olmoshning nafaqat ot, sifat, son

o`rnida,

balki fe’l, ravish, taqlidiy

so`z, undov gap, hattoki matnni almashtira

olish, ularga ishora

etish

xususiyati

hisobga olinmagan.

DTSga

asoslangan

ona

tili

o`quv

dasturi va darsliklarida ham o`zbek tili

qurilishi

talqinida

qator

yangiliklar

ko`zga tashlanadi:

1. Olmoshning nafaqat ot, sifat, son, balki fe’l, ravish, taqlidiy so`z, undov

gap va,

hatto, matnni almashtira olish, ularga ishora etish xususiyati hisobga

olingan

holda

ularni

o`rganish

fe’l, ravish, taqlidiy so`zlardan keyinga

ko`chirilgan va

ular ishora

so`zlar

sifatida izohlanilgan.

2. 
   Dasturda bir so`z turkumidan ikkinchi bir so`z turkumiga o`tish talqini rus tili grammatikasidan ko`chirilgan hodisa sifatida baholanadi
   

(“Yaxshi bola yaxshi o`qiydi”; “Mardona yigit mardona gapiradi” kabi gaplarda yaxshi va mardona so`zlari birinchi birikmada sifat deb, ikkinchi birikmada esa ravish deb bahslanadi). Darslikda ravish so`z turkumining xususiyatlari o`rganilar ekan, uning morfologik kategoriyalarni, so`z o`zgartiruvchi qo`shimchalarni qabul qila olmasligi asosiy belgisi qilib ko`rsatilgan. Ravishlarning morfologik jihatdan o`zgarmas ekanligi qator misollarda (tasodifan, birga, qasddan, o`zbekona, haqiqatan) aniqlab berilgan. Ravishlarning sintaktik vazifasi ularning aniqlovchi bo`lib kela olishi bilan kengaytirilgan.

2. 
   Egalik, kelishik qo`shimchalari faqat otlar va otlarni almashtirishga
   

xizmat qiladigan olmoshlar bilan birikadi, degan g'ayriilmiy talqin

dasturdan o`rin olmagan. Grammatikadagi otlashuv hodisasi "ma’no
torayishi" mavzusi doirasida izohlangan.
4. So`z turkumlarini o`rganishda ularning asosiy ma’noviy, morfologik,
sintaktik xususiyatlari hisobga olingan holda, amaldagi dastur va
darsliklarimizdan farqli o`laroq quyidagicha joylashtirilgan:
1.Fe’l. 7. Olmosh
2.Ot. 8. Ko`makchi
3. Sifat. 9. Bog'lovchi
4. Son. 10.Yuklama
5. Ravish. 11.So`z- gaplar (undov,modal,tasdiq
6. Taqlid so`z va inkor,taklif so`z-gaplar)
So`z turkumlarning miqdori, ularning belgilari tarixiy o`zgaruvchan bo`lib, turli sistemalardagi tillardagina emas, qarindosh tillarda ham turlichadir. Shunga qaramay bir tildagi so`z turkumlarning miqdori bo`yicha ham olimlar orasida turli qarashlar, tasniflar mavjud. Masalan, hozirgi rus tilidagi so`z turkumlarining miqdori haqida shunday tasnif mavjud. Ko`pchilik olimlar so`z turkumini o`nta deb hisoblaydilar. Bular: ot (имя существительное), fe’l (глаголы), sifat (имя прилагательное), ravish (наречие), son (имя числительное), bog`lovchi (союзы), predloglar, undov (междометные слова), yuklama (частицы).
Hozirgi ingliz tilidagi so`z turkumlarining soni ham turli olimlar tomonidan turlicha talqin qilinadi: ba’zilari o`nta deb ko`rsatsa (ot(noun), sifat (adjectives), son (numeratives), olmosh (pronouns), fe’l (verbs), ravish (adverbs), predlog, artikl va yuklama (conjunctions), ba’zilari o`n to`rtta deydilar: yuqoridagilarga qo`shimcha ravishda modal so`zlar, holat kategoriyasi, undovlar, javob so`zlar kiritiladi.
Hind-yevropa tillariga kiruvchi tojik tilida ham so`z turkumlari quyidagicha tasniflanadi: ot: дафтар, духтар, хона; sifat: нав, калон, калонтар, сурх, сурхтар; son: як, даҳ, бист; olmoshlar: ман мо, ту, шумо, ў, онҳо, ин; fe’l: кардан, рафтан, истодан; ravishlar: муваққатан, ҳоло, тозон-тозон; predloglar: ба, дар, аз, барои; bog`lovchilar: ва, ҳам, чунки, зеро, бо ин ки; yuklamalar: - ми, - а, - ку, не; undov so`zlar: оҳ! офарин! вой! э вой! Xulosa qilib aytish mumkinki, keyingi yillardagi ona tili tizimidagi qator yangiliklar, tajribalar, ilmiy xulosalar umumiy o`rta ta’lim dastur va darsliklarida ham o`z ifodasini topgan.