Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув

1.2.2. Мннтақавнн битимлар 
Узбекистон Давлатлараро сув оқимлари ва халқаро кўлларни ҳимоя қилиш ва 
улардан фойдаланиш туғрисидаги конвенция ҳамда Халқаро сув оқимларидан 
фойдаланишнинг ке-ма юрмайдиган шакллари хуқуқи тўғрисидаги конвенцияни 
имзоламаган. Айни пайтда. Узбекистан вакиллари бу конвенциялар буйича 
томонларнинг конференциялари ва минтақавий учрашувларида кузатувчи сифатида 
қатнашади. 
Таҳлиллар шуни кўрсатмоқдаки, юқоридаги глобал экологик конвенцияларда 
Ўзбекистоннинг иштирок этиши атроф-мухитни муҳофаза қилиш, сув ва ердан 
оқилона фойдаланиш, чўлланишга қарши курашиш, тегишли миллий, 
субминтақавий ва халқаро му-ассасалар орқали қурғоқчилик оқибатларини 
камайтириш соҳасида икки томонлама ва куп томонлама ҳамкорликни амалга 
ошириш учун кенг имкониятлар яратади. Узбекистон Респуб-ликаси вакиллари 
конвенциялар иштирокчила-ри бўлган мамлакатлар конференциялари, та-биатдан 
фойдаланиш, чўлланиш ва қурғоқчилик муаммолари буйича халқаро семи-нарлар ва 
симпозиумларда фаол қатнашмоқда, конвенциялар котибиятлари, БМТ Тараққиёт 
дастури, бошқа халқаро ва минтақавий ташки-лотлар ва дастурлар билан алоқани 
белгиланган тартибда йўлга қўйган. 
Таъкидланганидек, Марказий Осиёда сув ўта муҳим муаммолардан ҳисобланади 
ва бу муаммо йилдан-йилга янада кескинлашмоқда. Сув ресурсларига мавсумий 
эҳтиёжлардаги фарқлар номутаносиб тақсимот билан бирга ке-лишмовчиликлар 
келиб чиқиши з^чун сабаб булмоқда. Бу келажакда минтақа мамлакатла-рининг 
иқтисодий аҳволига кўп жиҳатдан таъсир қилиши мумкин. 

---

21 
Марказий Осиёдаги барча мамлакатлар олдида биргаликда ишлатиладиган 
сув 
ресурсларини боищаришда 
қуйидаги муаммолар турибди: 
• ирригация тизими аҳволининг ёмонлаши-ши, самарасиз бошқарув ва 
инфратузил-мани таъминлаш харажатларининг кескин усиши; 
•
сувни нотуғри ва номутаносиб тақсимлаш, оқибатда сувни исроф қилиш ва сув 
танқислигининг пайдо бўлиши; 
•
дарёларнинг юқори ва қуйи оқимларида жойлашган худудлар ўртасида 
зиддият-нинг кескинлашиши, тармоқлараро, асосан, гидроэнергетика ва 
суғориладиган деҳқончилик уртасида можароларнинг купайиши, миллий 
иқтисодиётнинг риво-жига салбий таъсир қилиши мумкин. 
Ўзбекистон истиқлолга эришган пайтдан бош-лаб Марказий Осиё сув-энергетика 
ресурсларини биргаликда бошқариш соҳасидаги икки томонлама ва кўп томонлама 
битимлар ва минтақавий ташаббусларда фаол иштирок этиб келмоқда. Бир қатор 
ҳукуматлараро хужжатларнинг имзоланиши Орол ҳавзасидаги мамлакатлар 
ўртасида мулоқот ва ҳамкорликни мустаҳкамлашда муҳим омил бўлди. (1-илова). 
1993 йили экологик инқирозга барҳам бериш ва Орол денгизи ҳавзасида 
ижтимоий-иқтисодий вазиятни яхшилаш учун Марказий Осиё давлатлари 
раҳбарлари томонидан 
Орол-ни цутқариш халцаро жомгармаси (ОҚХЖ) 
ташкил 
этилди. У уз фаолиятини қуйидаги ҳукуматлараро битимлар асосида олиб бормоқда: 
•
Орол денгизи ва Оролбўйи муаммосини ҳал қилиш, Орол минтақасини экологик 
соғломлаштириш ва ижтимоий-иқтисодий ривожланишни таъминлаш бўйича 
биргаликда саъй-ҳаракатлар тўғрисидаги битим (Қизил Ўрда, 1993 йил 26 март); 
•
Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон. Туркманистон ва Узбекистоннинг 
минтақанинг ижтимоий-иқтисодий ривож-ланишини ҳисобга олган ҳолда Орол ва 
Оролбўйи муаммоларини ҳал қилиш кон-цепцияси (асосий қоидалар, 1991-1992 
йилларда ишлаб чиқилган); 
•
Оролни қутқариш халқаро жамғармаси туғрисида низом (ОҚХЖ) (Душанбе, 2002 
йил, июнь); 
•
Оролни қутқариш халқаро жамғармаси (ОҚХЖ) ва унинг ташкилотларининг 
мақоми туғрисида битим (Ашхобод, 1999 йил 9 апрель). 
ОҚХЖ ташкил этилганидан бери Марказий Осиё давлатлар раҳбарлари ва минтақа 
мамлакатлари хукуматлари томонидан жамғарманинг жорий ва истиқболдаги 
вазифалари юзасидан бир қатор стратегик қарорлар қабул қилинди. Улар Орол 
денгизи ҳавзасида атроф-муҳит аҳволини барқарорлаштириш, сув ва ер ресурс-
ларини бошқариш услубларини такомиллашти-ришга қаратилган. Жумладан, 
Марказий Осиё давлатлари раҳбарлари томонидан Орол денгизи ҳавзаси 
муаммолари бўйича Нукус (1995 й.), Олмаота (1997 й.), Ашхобод (1999 й.), Душанбе 
(2002 й.) ва бошқа декларациялар қабул қилинди. Халқаро ҳамжамият билан яқин 
ҳамкорлик Орол денгизи ҳавзасида экологик ва ижтимоий-иқтисодий вазиятни 

---

22 
яхшилаш буйича аниқ чора-тадбирлар дастурини ишлаб чиқиш ва 5 давлат номидан 
1994 йил Париж-даги з^чрашувда тақдим этиш имконини берди. 
ОҚХЖ нинг мухим тузилмаларидан бири Давлатлараро мувофиқлаштирувчи сув 
хўжалиги комиссиясидир (ДМСХК). Сувни давлатлараро даражада бошқариш 
масалаларини ҳал қилиш З^чун таъсис этилган мазкур комиссия томонидан дарёлар 
сувларидан минтақавий даражада фойдаланиш ва дарёлар қуйи оқимларига ҳамда 
Орол денгизига сув утказишга доир қарорлар қабул қилинади ва улар Марказий 
Осиё минтақасидаги барча давлатлар 
учуй 
мажбурийдир. ДМСХК ва унинг ижрочи 
орган-лари "Амударё" ҲСБ ва "Сирдарё" ҲСБнинг мавжуд мақоми, вазифалари ва 
ваколатлари, давлатлараро сув ресурсларини бошқариш билан боғлиқ муаммолар 
мазкур 4-қисмда куриб чиқилган. 
ДМСХК яна бир муҳим органи Минтақавий гидрология маркази (МГМ) 
ҳисобланади. 
У 
Марказий 
Осиё 
мамлакатларининг 
гидрометеорология 
хизматларини бирлаштиради. МГМ доира-сида сув ресурслари мониторингининг 
ягона тизимини олиб бориш ва Орол денгизи ҳавзасида экологик инқироз 
оқибатларини ка-майтириш учун гидрометеорология маълумот-ларини эркин 
алмашиш бўйича битимларга эришилди. 
Минтақавий тренинг марказлари (ДМСХК НАМ, "Амударё" ҲСХБ, ТИМИ ва 
бошқалар) сув ресурсларини бошқариш салоҳиятини мустаҳкамлашга мз^ҳим ҳисса 
қўшмоқда. Улар халқаро институтлар ва донор мамлакатлар кумагида ташкил 
этилган. Даврий нашрлар йўлга қўйилган: ДМСХК ва ОҚХЖ ахборотнома-лари, 
рефератив шархлар, маълумотномалар, хуқуқий масалалар буйича илмий шархлар 
тупламлари. 
Шунингдек, 
семинарлар, 
симпози-умлар, 
конференциялар 
материаллари, ҳисобот хужжатлари ва минтақадаги фаолият натижа-ларини акс 
эттирувчи рисолалар чоп этилмоқда. Қарорлар қабул қилувчи шахслар -сув 
хўжалиги раҳбарлари ва мутахассислари-нинг ривожланган мамлакатларга 
сафарлари-нинг уюштирилиши илғор тажрибани ўрганишда катта аҳамиятга эга.