|
1.
давлат;
2.
хусусий сектор;
3.
чет эл субъектлари.
Ҳамма қимматли қоғозларни давлат, хусусий ёки халқаро
қимматли қоғозларга ажратиш мумкин. Хусусий сектор томонидан
чиқарилаётган қимматли қоғозлар таркибига турли ишлаб чиқариш
корхоналари, тижорат банклари, инвестицион банклар, инвестицион
фондлар ва бошқаларнинг қимматли қоғозлари алоҳида ўрин тутади.
Халқаро қимматли қоғозлар уларнинг ҳисобланадиган валюта ва
эмитентлари бўйича бўлинади.
Қимматли қоғозлар муомалада бўлиш ҳудудига кўра регионал
(маҳаллий), миллий ва халқаро қимматли қоғозларга бўлинади.
Халқаро амалиётда молия бозорининг молиявий инструментлари
хозирги кунда:
улушли ,
Қарз мажбуриятли ва
хосилавий турлар
ва бошқа турларга бўлинади.
Молиявий инструментларни улушли инструментларига асосан
акция киради.Қарз мажбуриятли инструментларга эса давлатнинг ва
хусусий секторларнинг облигациялари, депозит ва жам-арма
сертификатлари, казначей векселлари ва бошқаалар киради
579
Молиявий инструментларнинг хосилаларига опцион, форвард ва
варрант
кўринишдаги
шартномалар
киради.Молиявий
инструментнинг бошқа турларига турли кўринишдаги валюталари ва
бошқа харакатдаги ва кўчмас мулклар киради.
ҚҚБ хар»кандай мамлакат молия бозорининг мухим таркибий қ
ИСМИ бўлиб, бушу тизимда пул ресурсларининг тинимсиз
харакятлянишини таъминлайдигаы воситачи хисобланади. Иктисодий
мохиятига кура, ККБ айрим жихатлари бир-бирига мос тушади, лекин
уларни амалга ошириш усулига кура фарк килади. Вактинча буш
турган пул маблағларини бир жойга тўплаш на уларни
инвестициялаш учуй кайта таксимлаш учун ККБнинг асосий
вазифяларидан бири бўлиб хисобланади.
Қимматли қоғозлар тушунчаси серқирра саналади, чунки унинг
асосида ётадиган иқтисодий муносабатлар динамикаси юқори бўлиб,
доимий раившда ривожланади ва ўзгариб туради, бу эса қимматли
қоғозлар мавжуд бўлишининг барча янги шаклларида ўз аксини
топади.
Мамлакат фанида қимматли қоғозлар моҳиятига бағишланган у
ёки бу даражада чуқур тизимли тадқиқотлар мавжуд эмас. Қимматли
қоғозларга берилган таърифларнинг кўпчилиги уларни мулкий
ҳуқуқларни тасдиқлайдиган ҳужжат сифатида тушуниш билан
боғлиқ. Қимматли қоғозлар моҳиятини таърифлаш ва тавсифлашдани
ноаниқликлар туфайли республика қонун ҳужжатларида у ёки бу
молиявий воситани қимматли қоғозлар тоифасига киритиш
масалаларида қарама-қаршиликлар ўринга эга.
580
Қимматли қоғозларни икки хил – иқтисодий ва ижтимоий жиҳатдан
кўриб чиқиш мумкин. Бунда иқтисодий адабиётларда қимматли
қоғозлар моҳиятини таърифлашда бир жиҳатнинг, юридик
адабиётларда эса – бошқа жиҳатнинг устунлик қилиши кузатилади.
Бу нуқтаи назардан ва айниқса, жаҳон миқёсида фонд бозор
номоддийлашувининг тобора кучайиб бораётганлиги сабабли
қимматли қоғозлар деганда ҳужжатли (бланк) ёки ҳужжатсиз
(счетлардаги қайдлар) шаклларда тасдиқланадиган, қарз ёки
акциядорлик капитали шаклида жалб қилинадиган маблағларни жалб
қилиш, қайта тақсимлаш ва қайта тўлаш соҳасидаги мулкий ва улар
билан боғлиқ номулкий ҳуқуқларни тушуниш лозим.
Умумий, барча қимматли қоғозларга хос бўлган белгилар билан
бир қаторда, амалдаги республика қонунчилига кўра чиқарилиши
мумкин бўлган ҳар бир қимматли қоғоз уни бошқа қимматли
қоғозлардан жиддий фарқлайдиган, ўзига хос етакчи белгиларга ҳам
эга бўлади.
Турли қимматли қоғозлар турли ўзига хос хусусиятларга ва
турли таснифий белгиларга эга эканлиги сабабли уларни чиқариш ва
муомалада бўлишини тартибга соладиган қонунчилик меъёрларини
битта ҳужжатда юқори малакали бирлаштириш (ҳозирги пайтда
ўринга эга бўлгани каби) жуда мураккаб ва кўп меҳнат талаб қилади
Ўзбекистонда қимматли қоғозларнинг ҳар хил турлари дунёда
чиқариладиган худди шундай қимматли қоғозлардан жиддий фарқ
қилади ва ўзига хос таърифларга эга ҳисобланади. Масалан, акциялар
фақат эгасининг номи ёзилган қимматли қоғозлар сифатида,
корпоратив облигациялар фақат очиқ турдаги акциядорлик
581
жамиятлари томонидан, Қимматли қоғозлар ҳосилалари – фақат
эмитентнинг опционлари ёки қимматли қоғозлар фьючерси сифатида
чиқарилиши мумкин. Тўлақонли қимматли қоғозлар бозорини
шакллантириш, унинг фаолият самарадорлигини ошириш мақсадида
биринчидан, республикада чиқарилаётган қимматли қоғозлар
туларини кенгайтиришга, иккинчидан, қимматли қоғозларнинг ҳар
бир тури ичидаги қимматли қоғозлар турларини кенгайтиришга
(масалан, Қимматли қоғозлар ҳосилалари таркибига депозитар
тилхатлар киритиш), учинчидан, қонун ҳужжатларида чиқариш
рухсат этилган қимматли қоғозларни дадилроқ ўзлаштиришга
интилиш зарур.
Ўзбекистон фонд бозорининг ёш эканлигига қарамай, унинг
тарихида опционлар ва фьючерслар бўйича реал битимлар билан
боғлиқ сахифалар ўринга эга [59]. Бироқ 1996 йилдан бошлаб
Ўзбекистонда Қимматли қоғозлар ҳосилалари чиқарилмаяпти.
Қимматли қоғозлар ҳосилалари қаторига анъанавий равишда
депозитар тилхатлар ҳам киритилади. Қоидага кўра, ривожланган
капиталистик мамлакатлар, чет эллик эмитентларнинг қимматли
қоғозларини
харид
қилиш
орқали
хорижий
мамлакатлар
инвестициялари учун пул маблағлари оқимини чеклашга интилиб,
шунингдек, маҳаллий инвесторларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини
ҳимоя қилиш мақсадида ўз ҳудудида чет эллик эмитентларнинг
қимматли қоғозлари эркин муомалада бўлишига йўл қўймайди.
Ўзбекистон
Республикасининг
«Қимматли
қоғозлар
тўғрисида»ги Қонуни уларга нисбатан амал қиладиган барча
қимматли қоғозларни мулкчилик муносабатларини акс эттириш
582
билан
боғлиқ
(улушли)
қимматли
қоғозлар
ва
кредит
муносабатларини акс эттирувчи (қарз) қимматли қоғозлари,
шунингдек, Қимматли қоғозлар ҳосилаларига ажратиш мумкин (1.2-
расм).
Ғарбдаги айрим мамлакатларда акциядорлик жамиятлари
белгиланган муддатга, масалан, 5 йилга ташкил этилиши, демак, шу
муддатга акциялар чиқариши мумкин. Акциялар муддатсизлиги
фақат собиқ иттифоқ ҳудудидаги мамлакатларда, хусусан,
Ўзбекистон Республикасида чиқариладиган акцияларга хос бўлган
хусусият ҳисобланади (1.3-расм).
Қимматли
қоғозлар
Карз мажбуриятли Қимматли
қоғозлар ҳосилалари
Do'stlaringiz bilan baham: |
