|
391
5.2.Капитал қўйилмаларни тавсифланиши.
Мамлакат иқтисодиётида вужудга келаётган зарур
муаммоларни тахлил этиш қўйидаги холатларга хулоса қилиш бўлиб,
бу
буларни
барчаси
инвестицон
мухит-
фаолият
билан
концентирироват қилинади, а мазкур мухитда эса деловой
активлилик пасайишини давом этиши эса факат негатив
тенденцияларни чуқурлаштиради. Шунинг учун иқтисодиётни
хақиқий секторига инвестицион активликни миллий иқтисодиётдаги
саноатнинг ишлаб чиқариш, кўрилиш, транспорт, қишлоқ хўжалиги
ва
бошқа
база
тармоқларини
янгилашни
потенциялини
кучайтиришнинг тамойилли(-принципиал значенияга) ахамиятига
эга.
Турли хил мулкчилик шаклидаги корхоналарнинг инвестицион
фаолиятининг асосий реал активлардан ташкил топиб, бу қайсики
афзалликларга эга капитал қўйилма шаклида амалга оширилади.
Хозирги шароитда инвестициялашни мазкур формаси куп
корхоналар учун корхонанинг бозор қийматини ошириш ва
даромадлилигини доимийлигини таъминлаш, янги товар бозорини
ўзлаштириш-эгаллаш, ишлаб чиқарилаётган махсулотни янгилаш,
ишлаб чиқаришга янги прогрессив технологияни жорий этишга
йўналтирилган инвестицион фаолиядан иборатдир.
Иқтисодиётда
капитал
қўйилмалар
деганда
асосий
воситаларни янгилаш билан боғлик бўлган харажатлар тушинилади.
Хозирги даврда мамлакатимизда капитал қўйилмалар асосий
воситаларга қилинадиган инвестициялар шаклида амалга оширилади.
392
Россия адабиётларида Қонунчилик асосида капитал қўйилмага
аниқ таъриф берилиб, бу қўйидагича «Капитал қўйилма-бу асосий
капитал(асосий воситалар)га қўйилган инвестициялар бўлиб, бунга
ишлаётган корхона учун янги кўрилиш харажатлари, уни
кенгайтириш, реконструкция қилиш, техник қайта кўроллантириш,
корхона учун янги кўрол-жихоз ва машина сотиб олиш, лойиха
изланиш харажатлари ва бошқалар киради.»
35
Тартиб бўйича
бошқалар дейилганда корхонанинг айланма активларига қўйиладиган
инвестицияни назарда тутилиб, янги корхонани асосий воситаларини
ишга туширишни таъминлаш учун зарур қўйиладиган хамда
номоддий активларга қўйиладиган инвестициялар киради.
Нодавлат секторидаги хусусий капитал инвестицияларни асосий
қисми ўз манбаидан бўлишидан катъий назар якка тартибда уй жой
кўрилишига қўпроқ сарфланишига олиб келмокда. Бу инвестицион
фаолиятдаги деформациядан дарак беради ва ишлаб чиқаришга
нисбатан истъемол афзаллигини кўрсатади.
Асосий капиталга инвестиция қилиш капитал қўйилма шаклида
амалга оширилади; бунга амалдаги корхонани техник қайта
қуроллантириш ва қайта жихозлаш, кенгайтириш ва янги кўрилиш
учун харажатлар, капитал характерга эга бўлган бошқа харажатлар
ва лойиха махсулоти, қурол ва ишчи қуроллар жихози сотиб
олишлар киради. Иқтисодий адабиётларда ва амалиётда инвестиция
синоними капитал қўйилмага нисбатан ўхшаш эмаслигини
тасдиклайди. Европа адабиётларида асосан фонд бозорини кўриб
чиқишга эътиборни қаратиб, шунингдек бозор иқтисодиёти
35
Закон РСФСР “Об инвестицц” 1990г.
393
ривожланган мамлакатларда инвестициялаш қимматли қоғозлар
орқали амалга оширилади.
Инвестициялашни асосига иқтисодиётни хақиқийй(реял сектор)
бўлимига маблағни қўйиш киради, ёки турли хил мулкчиликка эга
бўлган корхонанинг асосий ва айланма капиталига қўйишни
билдиради.
Инвестиция бозори бир хил меъёрли баходаги инвестицион
товарларни сотиш-сотиб олиш вужудга келадиган жой, сферадан
иборат. Инвестицион товарлар шаклида кирувчи, инвестициялар
қўйидагилардир:
-Кучмас ва харакатланувчи мулклар;
-Пул маблағлари, банкларни мақсадли жамғармалари, қимматли
коғозлар ва бошқа молиявий активлар;
-Авторлик хуқуқи бўйича вужудга келувчи мулкий хуқуқлар,
лицензия, патент, ноу хау, ЭХМ учун махсулот сифатидаги
программалар ва бошқалар;
-Ердан ва бошқа табий бойликлар фойдаланиш хуқуқлари.
Шунинг учун иқтисодиётни утиш жараёнинида асосан давлат
инвестицион мухитни бошқарувчи сифатида ётади.
Иқтисодиётда капитал қўйилмалар деганда асосий воситаларни
янгилаш билан боғлик бўлган харажатлар тушинилади. Хозирги
даврда мамлакатимизда капитал қўйилмалар асосий воситаларга
қилинадиган инвестициялар шаклида амалга оширилади.
Инвестицион сферасидан келиб чиқувчи жараёнлар иқтисодиётни
умумиқтисодий томонларидан; жумладан, куп холларда ишлаб
чиқариш ва инфляцияни динамикаси, ЯИМ ни ўсиши, молия-кредит
394
тизимини холати ва талабни барқарорлик даражасидан келиб чиқади.
Давлатни бозорли хўжалик тизимига утишда, ўз навбатида
инвестицион жараённи янги усулини шакллантиришни талаб этади.
Инвестицион сферадаги ёмон холатлар иқтисодиётни реал секторини
технологик ривожлантириш ва инновацион даражасини ва асосий
фондларни ишлаб чиқаришни сифатли тавсифига салбий таъсир
этади. Бундай холдан чиқиш учун хўжалик субъектларни инновацион
шаклда шакллантириш ва иқтисодий жараённи инвестицион
шаклини ташкил этиш, молиявий маблағларни янги манбаларини
ташкил этиш хисобига инвестицияни барқарор ўсишини таъминлаш.
Мазкур
жараёнларни
қўйидаги
шартли
таъминлаш
зарур:инвестицион фаолиятни ташкил этган барча элементларини
оптимал боғлаш жараёнида инвестицион сиёсатни тартиб бўйича
ишлаб чиқиши; молиявий бозорни ривожлантириш; банк тизимини
қайта тиклаш; иқтисодиётни бартер ва тўлавсизликни пасайтириш
хисобига
монетаризациялаш;
иқтисодиётни
реал
сектори
инвестициялашда рагбатни ташкил этиш ва шарт шароитларини
таъминлаш.
Бундай шароитда инвестициялашни амалиёти ва умумий
назариясини асосий низомисиз, инвестицион стратегия ва
давлатнинг сиёсати, инвестицион бозорни амалиёти-фаолияти ва уни
қонуний ривожлантириш, алохида компанияларни инвестицион
стратегияси ва уни сиёсати, шунинггдек, иқтисодиётни турли
жараёнларида хўжалик субъектларини инвестицион фаолият
рамкасида инвестицион жараёнларни бошқариш схемасисиз,
395
давлатни ваколатли органи сферасида, тижорат таркибида, молия-
кредит ва бошқа сферадаги мутахассилар хал эта олмайдилар.
Макроиқтисодий
тахлилларда
инвестицияни
иқтисодий
категорияси давлатни инвестицион мухит(ИМ)ни умуман ошириш ва
уни иқтисодий ўсишини таъминлаш, иқтисодий маблағларни утказиш
билан боғлик жараённи имкониятларини кенгайтиришдек куп
мақсадли ва кийин жараённи кенгайтирилган тасифи ва ёзиш учун
фойдаланилади.
Шундай қилиб, микроиқтисодиёт даражасини иқтисодий фаолият
жараённи ёзишда, ёки алохида уй-коорпорация ва фирма- корхона
фаолиятлари даражаларида баён этилиши инвестиция кўринишда
тушунилиб; мисол учун: асосий капитални ошириш ёки қайта ишлаб
чиқариш учун манавий ва жисмоний эскирган жихозларни
алмаштириш мақсадида жихоз сотиб олишга йўналтирилган у ёки
бундай маблағни қўйишдир. Алохида уй хўжаликлар учун
инвестицияни шундай қўйилма типидаги мисол учун; келгусида иш
олиш учун ўз болаларига имкониятларни кенг очиш мақсадида
ўкитиш харажатларига ўхшаш вариантларини бошқа имкониятлар
билан таъминланади.
Иқтисодий ўсиш нафакат асосий капиталга инвестиция қилиш
натижасида юутуққ эришиляпти, бу қўйилган маблағни самараси
орқали ёки қўйилган суммани хар бирини ортимини-қайтимини
ошириш хисобига эришилмокда. Шуни назарда тутиш зарурки,
маблағдоимо етишмаслик хукум суради, жамият олдида ЯИМ ни
қанча қисми истеъмолга ва жамғармага - инвестицияга йўналтириш
тақсимлаш вазифаси туради. Шунинг учун давлатнинг бу позицияси
396
нафакат қанча инвестиция қилиш, балки чегараланган бу
маблағларни қай мақсадга ёки нима мақсадга инвестиция қилиш
ахамиятли хисобланади. Асосий капиталга инвестицияни самараси
уни самарали тақсимлашни бир неча белгиларига караб эришилади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
