Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон давлат жисмоний тарбия инстути “спорт менежменти ва иқтисодиёт”

3. Қийматнинг мехнат назарияси ва кейинги қўшилган миқдор нафлилиги назариялари
Товар қийматининг негизини аниқлаш доимий равишда тортишувлар ва мунозараларга сабаб бўлиб, бу борада қуйидаги икки асосий йўналиш мавжуд:
1) қийматнинг мехнат назарияси;
2) қийматнинг кейинги қўшилган микдор нафлилиги назарияси.
Қийматнинг меҳнат назарияси асосчилари бўлиб Уильям Петги, Адам Смит, Давид Рикардолар ҳисобланади.
У.Петги - қийматнинг меҳнат назариясининг дастлабки асосчиси бўлиб, у кийматнинг манбаи меҳнат ҳисобланишини, айнан меҳнат сарфи товар қиймати микдорини белгилаб беришини кўрсатиб ўтган. Бироқ, У.Петти товарнинг истеъмол қиймати ва қиймати ўртасидаги фарқни кўра олмаган. У товарнинг қиймати фақат қимматбаҳо металларни ишлаб чиқаришга сарфланувчи меҳнат орқали яратилади, деб ҳисоблаган.
А.Смит ўзининг «Халқлар бойлигининг табиати ва сабаблари тўғрисида тадқиқотлар» (1776 й.) номли асарида товарнинг истеъмол ва алмашув қийматини фарклаб берган. У товар қийматининг ягона манбаи бўлиб моддий ишлаб чиқаришнинг ҳар қандай соҳасида сарфланган меҳнат ҳисобланади, деган хулосага келган. Шу билан бирга, товар қийматининг микдорини ҳар қандай меҳнат эмас, балки жамият учун зарур бўлган ўртача меҳнат белгилаб беришини кўрсатиб ўтган.
Д.Рикардо қийматнинг ягона мезони бўлиб товар ишлаб чиқаришга сарфланган хамда иш вақти сарфлари орқали аниқланувчи меҳнат ҳисобланишини исботлаб берган. У товарнинг исгеъмол қиймати ва киймати ўртасидаги фарқни аниқ кўрсатиб, ҳар қандай ишлаб чиқаришда товарнинг киймати сарфланган мехнат орқали аниқланишини таъкидлаган.
4. Пулнинг келиб чиқиши, моҳияти ва вазифалари
Пул узоқ замонлардан бери одамларга маълум. Пулнинг келиб чиқиши турли назариётчилар томонидан товар айирбошлаш жараёнининг ривожланиши билан боғлиқ ҳолда тушунтирилади.
Пулнинг вужудга келиши ва моҳиятининг турли илмий концепциялари мавжуд бўлиб, улар орасида рационалистик ва эволюцион концепциялар муҳим ўрин тутади.
Рационалистик концепция пулнинг келиб чикишини кишилар ўртасидаги битим, келишув натижаси сифатида изохлайди. Бу ҳолат уларнинг товарларни айирбошлаш чоғида қийматларнинг харакатланиши учун махсус воситалар зарурлигига амин бўлишига асосланади. Пулнинг ўзаро келишув сифатида амал қилиши тўғрисидаги мазкур ғоя XVIII асрнинг охирларигача ҳукм сурди. Пулнинг келиб чиқишига субъектив психологик ёндашув кўплаб ҳозирги замон хорижий иқтисодчиларнинг қарашларида ҳам учраб туради. Уларнинг фикрича, пул категорияси объектив иқтисодий категория бўлмай, кишилар келишувига ёки давлатнинг хоҳишига боғлиқ бўлган юзаки, субъектив категориядир.