Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси қурилиш вазирлиги

УДК:528.65 
3D ўлчамли картографик тасвирларни яратишнинг услубий асослари 
Л.Т.Ибрагимов,И.Х.Омонов, М.М.Эргашева, А.О.Хаққулова (СамАҚИ). 
 
Кейинги йилларда харита яратишнинг қоғоз кўринишидан электрон 
рақамли кўринишига ўтиш, яъни географик ахборот тизимидан фойдаланган 
ҳолда харита яратишга ўтиш жадал суръатлар билан ривожланмоқда. 
Компьютер технологияларининг ривожланиши картографияда ҳам анъанавий 
усулларни ўзгартириш кераклигини тақоза этмоқда[1].
Шундай йўналишлардан бири уч ўлчамли график муҳаррирлар
ёрдамида тайёрланадиган 3D картографик моделларни визуаллаштиришнинг 
янги илмий –услубларини ишлаб чиқиш ҳисобланади. Бизни ўраб турган 
геомуҳитнинг 3D ўлчамли моделлаштиришга жадал тарзда ўтиш, географик 

---

42 
ахборот тизимлари(ГАТ), автоматлаштирилган лойҳалаш тизимлари(АЛТ), 
3D ўлчамли дунёни шакллантиришга янги имкониятлар очди. Бу усулларни, 
картографик тасвирларни хосил қилишда қўллаш мумкин, аммо бунинг учун 
керакли илмий-услубий ва технологик ечимларни ишлаб чиқиш лозим. 
Ҳозирги кунда 3D ўлчамли картография деб номланадиган картографик 
тасвирларни ҳосил қилиш жараёнида учта мустақил ва бир бирига боғлиқ 
кузатиш обеъктларини ажратиш мумкин: 
Ҳар бир белгиланган тавсифларнинг сифат ва миқдор кўрсаткичларини, 
уларнинг бир бирига таъсирини ва 3D картографиянинг мезонларини ишлаб 
чиқиш керак. Мантиқий мулоҳазалардан келиб чиқиб, тавсифларнинг ўзаро 
тизимли таъсири, уларни таркиби ва қатнашиш мезонларини таклиф этиш, ўз 
навбатида 3D картографиянинг илмий –услубий асоси ҳисобланади. 
3D ўлчамли шаклда объект ҳақида маълумот борлиги сабабли, шу 
модел бўйича автоматик равишда унинг сонли тавсифларини аниқлаш 
имконияти бўлади[2]. 
3Dўлчамли картография иккитамустақилжараённиўз ичига олади. 
Биринчи жараён жойнинг уч ўлчамли рақамли моделининг барча 
объектларини, жумладан шартли белгиларнинг уч ўлчамли системаси, 
генерализация, рангли ва таркибий безакларни ўз ичига олади. Вертикал 
генерализация ноананавий ҳисобланади. 
Шунга кўра горизонтал масштаб бошланғич масштаб ҳисобланади ва 
хаританинг аниқлигига қараб танланади. 3D ўлчамли картографиянинг 2-
жараёни турли параметрлар учун рақамли картографик модел тузиш ва 
картографик моделларни визуаллаштиришдан иборат[3]. 
Юқорида келтирилган тавсифлар 3D ўлчамли картографиялашнинг 
қуйидаги шаклий тасаввурларини келтириб чиқаради. 
Шу тариқа 3 ўлчамли фазо параметрларини алоҳида горизонтал ва 
вертикал проекцияларнинг параметрларига ўтиш мумкин, бу иш 
функционал аниқлашни анча осонлаштиради. Харита яратишнинг бу 
техналогияси, 
сезиларли 
даражада 
универсаллашган 
ва 
жуда 
тез 
ривожланаётган, инсон фаолиятининг ҳамма соҳаларини қамраб олаётган 
жараёндир.
 
Фойдаланилган адабиётлар: 
1.Cromley R. Digital Cartography. New Jersey: Prentice Hall
2.Nielsen A. (2004). User-Centered 3D Geovisualisation. Proceedings of the 
12th International Conference on Geoinformatics: Bridging the Pacific and 
Atlantic, June 7-9, University of Gavle, Sweden, pp412-216 
3. Bishop I. and Lange E. (2005). Visualization in Landscape and 
Environmental Planning: Technology and Applications.