Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси қурилиш вазирлиги

 
Аҳоли карталарини яратишда картографик усулларнинг ўрни. 
Илмий раҳбар: Ғ.А.Артиков, М.Бобокалонов 
Талаба: 202-ГКК талабаси Хидирова Б. (СамДАҚИ) 
Аҳоли карталарини тасвирлашда картографик усуллар аҳолининг 
жойлашиши ва сонини белгилар усулидан фойдаланишимиз мумкин, 

---

43 
белгилар 
алоҳида 
тасвирлаш 
усули 
сифатида 
харита 
масштабида 
ифодаланмайдиган ёки картографик белгига қараганда кам майдонни 
эгаллайдиган объектларни ўрнашган жойини кўрсатиш учун ва умуман аниқ 
пунктларга 
жойлаштирилган 
ҳодисаларни 
тасвирлаб 
бериш 
учун 
қўлланилади.
Маълумки, ҳозирги кунда картографияда 11 та тасвирлаш усуллари 
мавжуд:

Белгилар усули; 

Нуқталар усули; 

Изолиниялар усули; 

Ареаллар усули; 

Сифатли ранг усули; 

Миқдорли ранг ус ули; 

Картограмма усули;

Картодиаграмма усули; 

Бир жойга тегишли диаграммалар усули; 

Ҳаракатдаги белгилар усули; 

Чизиқли белгилар усули; 
Масалан, аҳоли карталарини тасвирлашда белгилар билан жойдаги 
аҳоли сонини айланаларнинг катта кичиклигига қараб билиб олишимиз 
мумкин (1-расм). Ёки аҳоли пункти белгиси шу пунктдаги аҳоли жойланиш 
типини (шаҳар, шаҳар типидаги посёлка, қишлоқ), аҳоли сонини, шунингдек 
ушбу 
пунктни 
маъмурий 
аҳамиятини 
кўрсатиши 
мумкин(2-расм). 
Шунингдек, белгиларни саноат ва қишлоқ хўжалик корхоналарини, фойдали 
қазилма конларини тасвирлаш учун ҳам қўллаш мумкин. Ўзининг шаклига 
кўра улар учта турга-геометрик, харфли ва кўргазмали белгиларга бўлинади.
аҳолиси 2 000 000 дан кўп 
500 000 – 1000 000 
250 000 – 500 000 
100 000 – 250 000 
50 000 – 100 000 
10 000 дан кам 
1-расм. Аҳолининг жойлашиши ва сонига кўра. 
- Ўзбекистон Республикасининг пойтахти
- Қорақалпоғистон Республикаси пойтахти 
- Ўзбекистон вилоятлари маркази
- Бошқа аҳоли пунктлари 
2-расм. Сиёсий - маъмурий аҳамиятига кўра 
иқтисодий картада 

---

44 
Нуқталар 
усулида эса, картада ёйилиб жойлашган объектлар 
тасвирланаётган объектни бир хил миқдор бирликларида белгилайдиган ва 
уни жойланиши ва тўпланишига мос жойлаштириладиган бир хил ўлчамдаги 
кўпчилик нуқталар билан тасвирланади. Картага олишдан олдин нуқтани 
«оғир» лиги аниқланилади, битта нуқта қайси ўлчамдаги миқдор 
кўрсаткичига мос келади. Масалан, битта нуқта 500 киши Айрим ҳолларда 
битта картада иккита ўлчамдаги нуқта берилади, масалан, йирик нуқта 1000 
киши, кичик нуқта эса 100 киши. Нуқталар усули тасвирланаётган ҳудуд 
чегарасида объект ёки ҳодисани тарқалиши тўғрисида кўргазмали тасаввур 
беради. Нуқтани «оғир» лиги уни миқдор, ранги эса сифат тавсифини 
аниқлашга имкон беради. У айниқса контраст (кескин фарқ қилиб) 
жойлашган ҳодисалар учун самарали усул ҳисобланади. Нуқталар картага 
иккита усул билан, яъни географик ва статистик усул билан қўйилади.
Сифатли фон усулида, картада тасвирланаётган ҳудудни чегарасида, 
тасвирланаётган объектни у ёки бу маълум сифат белгиси бўйича уни 
қисмларга бўлиш ва уларни ҳар бирини майдонли график воситалар 
ёрдамида қоплаш ёки тўлдириш йўли билан ўша ҳодисани сифат фарқлари 
тасвирланади. Ҳудудни қисмларга бўлиш тасвирланаётган ҳодисани сифат 
кўрсаткичлари билан узвий боғланган бўлади. Масалан, аҳолининг табиий 
ҳаракатини турли рангда бериш мумкин, аҳолининг турмуш даражасини, 
аҳолининг зичлигини тасвирлашда ҳам қўллаш мумкин (3-4расм). 
Шундай қилиб, битта харитада иккита ҳатто учта сифатли фон 
системаларини кўрсатиш мумкин.
 
- 1000 дан кўп
- 1000 дан кўп
- 500-1000
- 500-1000 
- 250-500
- 250-500 
- 100-250
- 100-250 
- 15-100
- 15-100 
- 15 дан кам
- 15 дан кам 
3-расм.
 А
ҳолининг зичлиги бўйича жойлашиши (км
2
/ киши) 
жуда юқори 
юқори 
ўрта 
ўртадан паст 
паст 
жуда паст 
Аҳолининг миллий таркибини айланма ва устунли диаграммалар 
усулида тасвирлаш мумкин (4-расм). 

---

45 
4-расм. Аҳолининг миллий такиби Республика миқёсида. 
Аҳолининг ёш таркибини ҳам айланма ва устунли диаграмма усулида 
тасвирлаш мумкин (5- расм). Худди шу тарзда аҳолини этник таркибини 
тасвирлашда ҳам айланма ва цилиндрик диаграмма усулларидан фойдалансак 
мақсадга мувофиқ бўлади
5-расм. Аҳолининг ёш таркиби 
бўйича тақсимланиши Республика 
миқёсида 
6-расм. Аҳолини этник таркиби 
бўйича тасвирлаш. 
Ҳаракатдаги белгилар усулида эса стрелканинг ранги ва қайси томонга 
қараб ҳаракатланишига қараб аҳолининг миграцияси ва иммиграциясини 
тасвирлаш мумкин. Масалан яшил рангдаги стрелкани аҳолини кўчиб 
келишини тасвирласак, қизил рангдаги стрелкада аҳолининг кўчиб кетишини 
тасвирлаш мумкин (7-расм). 

---

46 
 
- 1000 дан кўп 
- 500-1000 
- 250-500
- 100-250 
- 15-100 
- 15 дан кам 
- аҳолининг миграцияси (кўчиб кетиши) 
- аҳолининг иммиграцияси (кўчиб келиши) 
7-расм. Аҳолининг миграцияси ва иммиграцияси. 
Стрелканинг катта кичиклигига қарб аҳолининг кўчиб кетганини ва 
кўчиб келганилар сонини фарқлаболиш мумкин. 
Миқдорли ранг усулида картада тасвирланаётган ҳудуд чегарасида, 
тасвирланаётган воқеа ва ҳодисани у ёки бу маълум бир миқдор кўрсаткичи 
бўйича қисмларга бўлиш ва уларни ҳар бирини майдонли график воситалар 
ёрдамида қоплаш ёки тўлдириш йўли билан ўша ҳодисани фарқлари 
тасвирланади. Ҳудудни қисмларга бўлиш тасвирланаётган ҳодисани миқдор 
кўрсаткичлари билан узвий боғланган бўлади. Масалан, статистик 
маълумотлардан 
фойдаланиб 
Ўзбекистон 
Республикасининг 
аҳолиси 
зичлигини шу усулда картада кўрсатиш мумкин. 
Фойдаланилган адабиётлар. 
1.Мирзалиев Т., Қорабоев Ж. Карталарни лоиҳалаш ва тузиш.-Тошкент., 
«Талқин», 2007. 
2.
Сафаров Э.Ю. Географик ахборот тизимлари.-Тошкент., Университет, 
2010. 
3.
Асанов Г.Р.-Аҳоли географияси. Ўқув қўлланма.-Т.: Ўқитувчи, 1978.-
220 б.