140
ички зўриқишларнинг ортишидан, киришишдан, ҳарорат таьсирида ҳамда
таянч ва пастда жойлашган конструкцияларнинг деформацияланишидан.
Бундан ташқари, кўчмас мулк объектларини техник ҳолатини баҳолаш
ҳавфсизлик нуқтаи назаридан ҳам долзарбдир. Республикамизда бу соҳада
масъулияти юқори бўлган бино ва иншоотлар, тураржой бинолари,
жамоат
бинолари, айниқса тарихий ёдгорликлар бўйича зилзилавий хавф бўйича
мониторинг тизимини жорий қилиш зарурияти пайдо бўлди. Шуни алоҳида
таъкидлаш керакки, бугунги кунда баҳолаш корхонаси мутахассислари
конструкциянинг
реал
ҳолатини
аниқламасдан
туриб,
жисмоний
емирилишни даражасини белгилайдилар. Ваҳоланки, давлат мулки қўмитаси
томонидан ишлаб чиқилган ва амалда жорий этилган 10 – сонли “Кўчмас
мулкни баҳолаш” миллий стандарти (НСОИ №10) {III.1} нинг 18 – пунктида
баҳоловчи томонидан баҳоланаётган биноларда қурилиш конструкциялари ва
бинодаги муҳандислик тармоқларнинг реал ҳолатини аниқлаш талаб
қилинади. Бино ва иншоотларни иқтисодий баҳолашда юқорида келтирилган
конструкциянинг реал ҳолати, унда йиғилган жисмоний емирилиш даражаси
билан ўлчанади. Бунда жисмоний емирилиш даражасини қуйидагича
ифодалаш мумкин.
Ф = ∑
Ф
Бу ерда Ф – бинонинг жисмоний емирилиши, %;
Ф
– алохидаги конструкциянинг, элементнинг,
тизимнинг жисмоний
емирилиши, %;
– бинонинг тўлиқ тикланиш қицматига нисбатан конструкция,
элемент ва тизимларнинг мос равишдаги қийматлар улуши;
n – алоҳидаги конструкция, элемент, тизимларнинг сони.
Баҳоловчи олдида турган асосий вазифа, бу
Ф
– ни аниқлашда
имконияти борича аниқликка эришишдир. Бунинг иложи бўлмаса, албатта
лицензияга эга махсус техник кўрикдан ўтказувчи ташкилотга мурожаат
қилиниши зарур.
Жисмоний емирилиш – бу конструкциянинг техник ҳолатини
унинг
иқтисодий ҳолатга “таржима” қилувчи кўрсаткичдир.
Ҳозирда биноларда кузатув – текширув ишларини олиб бориш ва
жисмоний емирилиш даражасини аниқлашда ҚМҚ 2.01.15-97 “Тураржой
биноларини техник кўрикдан утказиш бўйича Йўриқнома” ҳамда ҚМҚ
2.01.15.16-97 “Тураржой биноларини жисмоний емирилишини баҳолаш
қоидалари” меъёрий хужжатлари мавжуд. Кўзатув – текширув ишларини
олиб бориш жамоат бинолари учун ҳам ушбу ҳужжатлар асосида олиб
борилади. Саноат биноларида эса бу иш ҳар бир соҳа объектларида ўзига хос
тарзда амалга оширилади. Республикамизнинг ўзига хос хусусиятларини
инобатга олган ҳолда, шу соҳада
олинган янги маълумотлар, янгиликлардан
фоцдаланган ҳолда, қўлланилаётган янги қурилиш материалларини ва пардоз
ишларини мазкур меъёрий ҳужжатга киритиш билан қайта ишлаш ва
бойитиш зарурдир.
Маълумки кўпгина қурилиш материалларининг нормал шароитдаги
емирилиш интинсивлиги номаълум. Қурилиш материалининг емирилиш
жадаллигини билиш, уларнинг хизмат даврини белгилаш – жисмоний
141
емирилиш даражасини аниқлаш учун зарурий кўрсаткичдир. Худди шундай,
бинонинг меъёрий хизмат даврини белгилаш ҳам уни ташкил этувчи асосий
конструктив элементларнинг ўртача хизмат даври билан белгиланади.
Меъёрий хизмат давр эса нормал эксплуатация шароитида эксплуатация
қилинган бино учун характерлидир. Бошқача қилиб айтганда, бир вақтда,
битта типик лойиҳа асосида, бир вазифани бажарувчи турли жойдаги
қурилган бинолар вақт ўтиши билан турли даражада “қарийди”.
Шунинг
учун ҳам ҳозирги давргача қурилиш конструкцияларининг бинода қайси
вазифани бажаришдан қатьий назар уларнинг аниқ хизмат муддати тахминан
белгиланади.
Конструкцияларининг
шикастланиш
даражаларини
аниқлашнинг
иқтисодий баҳолашдаги аҳамиятини қўйдаги оддий мисолда келтирамиз.
Деворлари пишиқ ғиштдан иборат оддий тураржой биносида қисқа
давр ичида аҳамияти бўйича хавфли рухсат этилмаган дарзлар пайдо бўлган.
Келтирилган зарарни баҳолаш учун баҳолаш ташкилотига суғурта
компанияси ёки уйнинг эгаси мурожаат қилади. Баҳолаш ташкилоти эса
одатда келтирилган зарарни “Смета” (метод количественного анализа)
усулида, дарзларни бартараф этиб пардоз ишларига сарфланадиган ҳаражат
орқали баҳолайди. Бу ерда иккита нарсага эътиборни қаратиш лозим.
Биринчиси, пайдо бўлган дарздарнинг келиб чиқиш сабаби, уларнинг
давомийлигини билиш. Иккинчиси, таъкидланганидек, пайдо бўлган
шикастланиш бино учун хавфли, бино деворлари дастлабки мустаҳкамлик ва
бикрлик кўрсаткичларини йўқотган. Демак, бинонинг ҳақиқий мустаҳкамлик
заҳираси сейсмик хавф нуқтаи назаридан текширилиши керак.
Келтирилган зарарни баҳолаш учун қуйидаги ифодани ёзамиз
С =
С −
Ф
Бу
ерда
∑
Ф
-
бинодаги
конструктив
элементларнинг
шикастланишга қадар бўлган емирилиш даражаси.
- келтирилган зарарнинг умумий миқдори бўлиб, у қуйидагича
аниқланади;
= (
+
)
Бу
ерда
-
бино
деворининг
(асос
конструкцияларнинг)
шикастланишга қадар бўлган техник ҳолати (мустаҳкамлиги, бикрлиги)ни
таъминлашга қилинадиган ҳаражат;
иккинчи даражали конструкциялар ва пардоз ишларини қайта
тиклашга қилинадиган ҳаражат.
Шикастланишга қадар бино конструкцияларнинг техник ҳолати
ҳақида маълумотлар мавжуд бўлса, келтирилган зарарнинг миқдорини
емирилиш даражаларининг фарқлари орқали ҳам аниқлаш мумкин:
∆Ф = (∑
Ф − ∑
Ф )
Бу ерда
∆Ф
- бинодаги контруктив элементларнинг
шикастланишга
қадар ва шикастланишдан кейинги умумий емирилиш даражаларининг фарқи
(%)
142
Ф
Бинодаги конструктив элементларнинг шикастланишдан кейинги
умумий емирилиш даражаси.
Демак, юқорида келтирилган фикрлардан хулоса қилиб шуни айтиш
мумкинки, бино конструкцияларнинг жисмоний емирилишини аниқлаш
масаласи кўчмас мулк объектларини иқтисодий баҳолашда баҳоловчи
мутахасис олдидаги асосий вазифалардан биридир.
Do'stlaringiz bilan baham: 
