Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси қурилиш вазирлиги

 

---

215 
Geografik axborot tizimlarini qayta ishlashda geoinformatsion 
tizimlarning qo’llanishi 
Islamov K.S. - SamDAQI “Axborot texnologiyalari” kafedrasi katta o’qituvchisi 
1950 yillar oxiridan 1970-yillarning boshlarida ilm-fan va texnologiya 
sohasida yirik loyihalar va nazariy ishlar amalga oshirildi. Bu davr mobaynida 
Yerning birinchi sun’iy yo'ldoshlari ishga tushirildi, kompyuterlar paydo bo’ldi. 
Birozdan keyin - digitizers, plotters, grafik displeylar yaratildi. Mekansal tahlilning 
rasmiy metodlarining ko’rinishi xuddi shu davrga tegishli. 
1970-yillarning boshidan 1980-yillarning boshlariga qadar geoinformatsion 
tizimlar sohasida ham yangi davr boshlandi va bu bosqichda geoinformatsion 
loyihalar qo’llab-quvvatlandi. 1980-yillarning 
birinchi 
yarmidan 
boshlab 
geoinformatsion tizimlarning tijoratda qo’llaniladigan tizimli dasturlari yaratildi. 
Keng bozor, geoinformatsion dasturiy vositalarni, ish stoli geografik axborot tizimi 
rivojlanishining turli, fazoviy ma’lumotlar bazalari bilan integratsiya qilish orqali 
ilovalarini kengaytirish boshlandi.
1980 yillar oxirida foydalanuvchilar geoinformatsion tizimlarda ishlay 
boshladi. 
Geoinformatsion loyiha - geoinformatsion tizimni mekansal ma’lumotlar 
bilan to’ldirish va mekansal ma’lumotlar bilan bog’liq bo’lgan ob’ektlar 
to’g’risidagi ma’lumotlar. Ushbu loyiha takrorlanadigan geoinformatsion 
tizimlarning barchasida amalga oshirilishi mumkin, yoki bunday tizim 
geoinformatsion loyiha uchun maxsus ishlab chiqariladi.
Geografik axborot tizimi fazoviy obyektlar va ular shaklining raqamli aksiga 
oid (vektorli, rastrli, kvadrotomik va o‘zgacha) ma’lumotlarga ishlov berish uchun 
o‘z vazifalariga mos funksional imkoniyatlarga ega. 
Geografik axborot tizimlari uchun dasturiy vositalar CBS dasturi GISning 
asosiy funktsiyalarini amalga oshirishni ta’minlovchi kamroq yoki kichik dasturiy 
modullarning to’plamidir. Umuman geoinformatsion tizim, oltita asosiy modulga 
ajratiladi: 

ma’lumotlarni kiritish va tekshirish; 

ma’lumotlarni saqlash va manipulyatsiya qilish; 

koordinatalar tizimini konvertatsiya qilish va kartografiya prognozlarini 
o’zgartirish; 

tahlil va modellashtirish; 

ma’lumotlarni taqdim etish; 

foydalanuvchi bilan o’zaro munosabat. 
Joriy qilingan funktsiyalarning keng doirasi va o’ziga xos xususiyatlarini 
hisobga olgan holda geoinformatsion tizimlarning dasturiy ta’minoti hozirgi kunda 
global dasturiy ta’minot bozorining bir qismidir. Ma’lum hududlar uchun ma’lum 
funktsional imkoniyatlarga ega geoinformatsion tizimlarning rivojlanishiga imkon 
beradigan savdo-sotiqning GIS dasturlar paketlarining juda ko’pligi ma’lum. 
Bunday CBS paketlarining soni ko’plab kishilar tomonidan o’rganiladi. Biroq, 
agar biz eng mashhur va keng tarqalgan CBAT-paketlar haqida gapiradigan 
bo’lsak, ularning soni o’ndan o’n beshgacha bo’lishi mumkin. 

---

216 
CBSning turi va maqsadiga qarab boshqaruv muhiti (foydalanuvchi 
interfeysi) odatda bir nechta darajaga ega. CBS “Axborot mahsulotlari” – 
ro’yxatlar, xaritalar ishlab chiqaradi. Keyinchalik foydalanuvchilarning turli 
toifalari bo’yicha qaror qabul qilish uchun foydalaniladi. Ko’pgina hollarda, oxirgi 
foydalanuvchilar tizim bilan bevosita muloqot qila olmaydi. Masalan, kommunal 
hisobot tizimi har xil tadbirkorlik faoliyati uchun echimlarni ishlab chiqish uchun 
qo’mitalar tomonidan foydalaniladigan inventar ro’yxatini ishlab chiqaradi. 
Foydalanuvchilarning aloqa va GIS murakkabligi darajasi asosan 
ma’lumotlar bazasi strukturasini ishlab chiqish darajasi, ma'lumotlar bazasida 
joylashgan ob’ektlarni to’g’ri identifikatsiya qilish va ob’ektlarning turli guruhlari 
o’rtasida o’zaro mos yozuvlar mavjudligi bilan belgilanadi. Ma’lumotlar bazasidan 
biron-bir ma’lumotni olish, aksariyat hollarda aniq va bevosita shakllangan maxsus 
so’rovlar yordamida amalga oshiriladi. Ko’rinmaydigan so’rovlar odatda dasturiy 
jihatdan amalga oshiriladi va tizim ishlab chiqaruvchisi tomonidan turli funktsional 
bloklarga kiritiladi. 
So’rovlar ularning maqsadi va algoritmlarni amalga oshirishda sezilarli 
darajada farqlanishi mumkin. Oddiy ma'lumotlar so’rovi muayyan ob’ekt 
identifikatorlari yoki to’liq joylashuvi bilan amalga oshiriladi va odatda ko’rsatkich 
bilan birga keladi. 
Ko’pgina GIS dasturlar uchun tizim real vaqtda ishlashi kerak: javob uchun 
ruxsat etilgan maksimal vaqt bir necha soniya. Tizimda yetarlicha tez-tez 
qo’ng’iroqlar bilan foydalanuvchi interfeysi uchun inson tomonida boshqariladigan 
samarali tizim talablari birinchi navbatda chiqariladi - menyular va piktogramma 
terish paytida zerikarli matnli buyruqlar uchun afzal bo’lishi kerak. 
Geoinformatsion tizimning bir nechta foydalanuvchi interfeyslari mavjud: 
1. Buyruqning satrida foydalanuvchi turi, masalan, C> buyrug’i. Tizimning 
aniq sintaksisini foydalanuvchi aniq qayd va punktuatsiya qoidalaridan foydalanib 
kuzatishi kerak. Biroq, ayrim CBSlarda bunday buyruqlar 1000 dan ortiq bo’lishi 
mumkin. Interaktiv yordam barcha qoidalar va sintaksisni, ayniqsa kamdan-kam 
ishlatilgan buyruqlarni bilish ehtiyojini kamaytiradi. 
2. Menyu. Foydalanuvchi muayyan funktsiyani bajarish uchun javobgar 
bo’lgan menyuni tanlaydi. Menyudagi element hozirgi vaqtda mavjud bo’lgan 
yagona variantni bildiradi. Tanlov natijalari har bir element yaqinidagi maxsus 
ro'yxatda ko’rsatilishi mumkin. Biroq, murakkab menyu tizimlari doimiy ravishda 
ishlatilganda zerikarli bo’lib, buyruqlar moslashuvchanligini ta’minlamaydi. 
3. Piktografik menyular. Ushbu menyu menyu buyruqlar ma’nosini 
tushunish va nazoratni soddalashtirish uchun ramziy tasvirlardan foydalanadi. 
Foydalanuvchining va tizimning eng keng tarqalgan funksiyalarini bajarish uchun 
va ikkinchisi uchun odatiy menyu uchun simlarni ishlatib, tizimni boshqaradi. 
Ko’pgina foydalanuvchilar ramziy tizimlarni yaxshi idrok etadilar va 
geoinformatsionni tezda boshqaradilar. 
4. Windows. Geoinformatsion interfeysi mekansal ma’lumotlarning 
xarakteridan foydalanishi kerak. Mekansal ma'lumotlarga kirishning ikkita tabiiy 
usuli bor: ular bo’shliqlar va ularning atributlari orqali. Zamonaviy murakkab 
tizimlar matn va grafik ma’lumotlarning alohida chiqishi uchun bir nechta ekranli 

---

217 
derazalardan foydalanadilar. Windows bir vaqtning o’zida bir nechta kartani, 
masalan, to’liq qamrov va kengaytmali tasvirni ko’rsatishga imkon beradi. 
5. Milliy interfeys tili. Menyularda milliy tildan foydalanganda va onlayn 
yordamni aniq afzalliklari aniq ko’rinadi. Tizimni egallash tezligini ham, uning 
funktsional 
imkoniyatlaridan 
ham 
to’liq 
foydalaniladi. 
Geoinformatsion 
dasturlarining ko’pchiligi hozirgi kunda mahsulotlarning versiyalarini xorijiy 
tillardagi milliy bozorlarga targ’ib qilmoqda. 
Ko’pgina geoinformatsion shells tizimi boshqarish muhiti uchun bir necha 
yondashuvlarni birlashtiradi va har ikkala odatiy “Ochiladigan” menyuda va 
piktografik menyular bloklarini birlashtiruvchi interfeys yaratadi. Ba’zida 
buyruqlar satri qo’shimcha ravishda ishlatiladi va ko’plab buyruqlar tan olinishi 
qisqartirilgan shaklga muvofiq amalga oshiriladi. 
Qo’llaniladigan geoinformatsion tizimning ba’zi turlari uchun keng miqyosli 
yer modellari bilan ishlaydigan “Yer usti” texnologiyasini yer mekansal 
ob’ektlarini: binolar, daraxtlar va boshqalarni modellashtirishga kiritadi.