Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Ўзбекистон Республикаси транспорт вазирлиги

……………………………………………....15

Xulosa

Foydalanilgan adabyotlar

Kirish

Bozor iqtisodiyotiga o`tishda, mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan taraqqiy ettirish va shu asosda jamiyat ahzolarining moddiy va mahnaviy farovonligini tahminlashda xalq xo`jaligining yetakchi tarmog`i bo`lgan sanoatning mavqei alohida o`rin egallaydi. Ana shu juda muhim soha iqtisodiy asoslarining ham nazariy, ham amaliy mohiyati va ahamiyatini tushunadigan, bu boradagi barcha yangiliklar va tashkiliy o`zgarishlarni his eta oladigan iqtisodchilarni tayyorlashda «Sanoat iqtisodiyoti» fanining roli alohida ahamiyat kasb etadi.

Bu fanning asosiy maqsadi ilm-toliblarida zamonaviy iqtisodiy fikrlashni, mamlakat milliy iqtisodiy-ijtimoiy ishlab chiqarish tizimida sanoat kompleksining egallagan o`rnini tavsiflash, xalq xo`jaligi va aholining sanoat mahsulotlariga bo`lgan ehtiyojlarini to`laroq qondirish, fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish va sanoat ishlab chiqarishining samaradorligini oshirish zaruriyati to`g`risidagi umumlashgan tasavvurni shakllantirishdan iborat.

«Sanoat iqtisodiyoti» fani talabalarga nafaqat muayyan axborot, mahlumotlar, bilim va ilm berishi, balki ularni o`z faoliyatining eng muhim yo`nalishlarini to`g`ri tanlab olishga, murakkab iqtisodiy muammolarning yechimini topa bilishga o`rgatishi kerak.

Talabalarning bu fan bo`yicha bilim va malakalarini shakllantirishning asosini mahruzalar, amaliy mashg`ulotlar, mustaqil ishlar, ilmiy-tadqiqotlardagi ishtiroki tashkil etadi.

Ma`ruzalar talabalarga nazariyaning asosiy negizlarini yoritib bersa, seminar va amaliy mashg`ulotlar mahruza materiallarini mustahkamlashga, fanni chuqur o`rgatishga, materialni yozma va og`zaki bayon etib berish sanhatini egallashga yordam beradi.

«Sanoat iqtisodiyoti» fani umumiqtisodiy mutaxassislik bo`yicha iqtisodiy kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash uchun iqtisodiy darslardan biri bo`lgani bois uni o`qitish alohida darslik va o`quv qo`llanmasi asosida amalga oshirilishi zarur.

Kitobxonga tavsiya etilayotgan o`quv qo`llanma Toshkent Davlat iqtisodiyot universiteti Ilmiy kengashi tomonidan tasdiqlangan «Namunaviy dastur»ga binoan yozilgan. U, eng avvalo, «Iqtisodiyot (sanoat)» ixtisosligi talabalariga mo`ljallangan. CHunki korxona (firma)larning iqtisodiy masalalari alohida kursda, yahni «Korxona iqtisodiyoti» fani bo`yicha o`rgatiladi. Ushbu o`quv qo`llanmadan Akademiyalar, Oliy va o`rta maxsus-tahlim o`quv yurtlarining iqtisod fakulg’tetlarida bilim oluvchi talabalar va o`quvchilar, shuningdek, sanoat ishlab chiqarishini boshqarish, rejalashtirish va prognozlash, tashkil etish sohasida xizmat qilayotgan mutaxassislar ham foydalanishlari mumkin.

1. Bozor iqtisodi sharoitidagi iqtisodiy monopoliya.

Iqtisodiyotda bozor mexanizmining samarali amal qilishi va raqobat muhitining ta’minlanishi monopoliyalar, ularning kelib chiqish sabablari va amal qilish xususiyatlarini ko‘rib chiqishni taqozo etadi.Monopoliya tushunchasiga turli o‘quv adabiyotlarida turlicha ta’rif beriladi. Jumladan, ba’zi o‘rinlarda uni «davlat, korxonalar, tashkilotlar, sotuvchilarning qandaydir xo‘jalik faoliyatini amalga oshirishdagi mutlaq huquqi» sifatida qaralsa, boshqa holatlarda «faoliyatning u yoki bu sohasida shaxs yoki kishilar guruhining har qanday (ba’zi adabiyotlarda – yakka) hukmronlik holati» deb ta’riflanadi.Bu ta’riflardagi monopoliyaning «mutlaq huquq» yoki «har qanday yoki yakka hukmronlik holati» kabi tavsiflari uning mohiyatini aniq yoritib berolmasligi sababli, uni quyidagicha ta’riflash o‘rinli deb hisoblaymiz: Monopoliya – monopol yuqori narxlarni o‘rnatish hamda monopol yuqori foyda olish maqsadida tarmoqlar, bozorlar va yaxlit makroiqtisodiyot ustidan hukmronlikni amalga oshiruvchi yirik korxonalar (firma, korporatsiyalar)ning birlashmalari.

«Monopoliya» atamasining kelib chiqishi bozorga oid tushunchalardan (ya’ni, grekcha «mono» - yagona, bitta va «poleo» - sotaman) tarkib topsada, biroq uning iqtisodiy asoslari aslida ishlab chiqarishga borib taqaladi.Monopoliyalar vujudga kelishining moddiy asosi ishlab chiqarishning to‘planishi hisoblanadi.

Ishlab chiqarishning to‘planishi ishlab chiqarish vositalari, ishchi kuchi hamda mahsulot ishlab chiqarish hajmining yirik korxonalarda to‘planishini namoyon etadi.Ishlab chiqarish to‘planishining asosiy sababi bo‘lib olinayotgan foyda hajmining ko‘payishi hisoblanadi. Foydani muntazam ravishda ko‘paytirib borish maqsadida tadbirkor olingan qo‘shimcha mahsulot (foyda)ning bir qismini kapitallashtiradi, ya’ni unga qo‘shimcha ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi sotib oladi. Bu esa ba’zi bir korxonalarning o‘sishi hamda ishlab chiqarish miqyoslarining kengayishiga olib keladi. Shu bilan birga raqobat amaldagi kapitallarning ixtiyoriy yoki majburiy birlashtirish, markazlashtirish tendensiyasini keltirib chiqaradi. Shunday qilib, ishlab chiqarish to‘planishining moddiy asosi bo‘lib kapitalning to‘planishi va markazlashuvi hisoblanadi.

Kapitalning to‘planishi – bu qo‘shimcha qiymatning bir qismini jamg‘arish (kapitallashtirish) natijasida kapital hajmining oshishidir. Bu jarayon quyidagi ko‘rsatkichlar orqali tavsiflanadi: korxonadagi ishlovchilar soni, korxonaning ishlab chiqarish quvvati, qayta ishlanayotgan xomashyo miqdori, tovar aylanmasi hajmi, foyda hajmi. Kapitalning to‘planishi kapitalning markazlashuvi jarayoni bilan yanada to‘ldiriladi.

Ishlab chiqarishning to‘planishi o‘z rivojining ma’lum darajasida monopoliyalarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Ishlab chiqarishning to‘planishi hamda monopoliyalarning paydo bo‘lishi o‘rtasidagi ichki aloqalar quyidagilarda namoyon bo‘ladi:

1) tarmoqlarda bir necha yirik korxonalarning hukmron mavqega ega bo‘lishi ularning bir-biri bilan kelishuviga hamda monopolistik birlashmalar tuzishiga imkon yaratadi;

2) yirik korxonalar o‘rtasidagi raqobat juda qaltis bo‘lib, ular uchun katta miqyosdagi yo‘qotishlarga olib kelishi mumkin. Shunga ko‘ra, raqobatni cheklash, tovarlarga yuqori narxlar belgilash va yuqori foyda olish uchun yirik ishlab chiqaruvchilarning monopolistik ittifoqlarga birlashishi lozim bo‘ladi.

Monopoliyalarning vujudga kelishida ishlab chiqarishning to‘planishidan tashqari yana bir qator omillar ta’sir ko‘rsatadi:

1) davlatning proteksionistik bojxona siyosati. U chet eldagi raqobatchilarning ichki bozorga kirish imkoniyatini yo‘qotib, monopoliyalarning paydo bo‘lishiga sharoit yaratadi;

2) banklarning faoliyati va moliyaviy siyosati. Banklar sanoat monopoliyalarining jadal o‘sishiga imkon beradi.

Monopoliyalarning mohiyatini ochib berishda uning turlarini ko‘rib chiqish muhim ahamiyat kasb etadi. Monopoliyalarning turlarini bir necha mezonlarga ko‘ra ajratish mumkin.

2.Sof monopoliya modelining asosiy xususiyatlari.Mukammal raqobatning qarama-qarshisi Sof monopoliyadir.

Sof monopoliya – ma’lum mahsulot turini ishlab chiqarish va sotish bo’yicha yakka hukmron bo’lgan bozor tuzilmasidir. Yagona ishlab chiqaruvchi sifatida sof monopolistda unikal imkoniyatlar mavjud. Uning to’g’ridan-to’g’ri raqobatchilari yo’q. U o’zi xoxlagan narx va xajmda istalgan mahsulot turini ishlab chiqarishi mumkin. Monopolist ishlab chiqargan mahsulot bozorda unikal hisoblanadi, bozorda uni o’rnini bosuvchi xech qanday tovar bo’lmaydi. Bozordagi yuqori darajadagi yakka xukmronlik monopolist uchunishlab chiqarish xajmi va narxini maksimal darajada nazorat qilish imkonini beradi.

Sof monopoliyaning asosiy xususiyatlari: Firmalar soni bitta, mahsulot turiyagona, unikal, bozordagi hokimlik maksimal darajada, bozorga kirish chiqishdagi to’siqlar umuman olib tashlab bo’lmaydigan.

O‘zbekistonda sof monopoliyalar sifatida «O‘zbekiston havo yo‘llari» DAK, «O‘zbekiston temir yo‘llari» DAK, O‘zbekNeftegaz holding kompaniyasi, O’zbekenergiya DAK misol keltirish mumkin. Darhaqiqat, ular o‘z tarmoqlaridagitegishli faoliyatlarning yagona ishlab chiqaruvchisi hisoblanadilar. Shuningdek, ba’zi hollarda tarmoqdagi monopolist ishlab chiqaruvchilar sonining ko‘payib borishi monopolistik raqobat holatining vujudga kelishiga sabab bo‘ladi.

Monopoliyaning vujudga kelishi sababi va tavsifiga ko‘ra: tabiiy monopoliya, legal monopoliya, sun’iy monopoliya.Tabiiy monopoliya tarkibiga kamyob va ishlab chiqarishning erkin tarzda takror hosil qilib bo‘lmaydigan unsurlari (masalan, nodir metallar, foydali qazilmalar va h.k.)ga ega bo‘lgan mulkdorlar va xo‘jalik tashkilotlari kiradi.

Shuningdek, mazkur monopoliya tarkibiga o‘ziga xos texnologiyaning qo‘llanishi sababli raqobatni rivojlantirib bo‘lmaydigan ba’zi bir tarmoqlar va ishlab chiqarish turlari ham kiritiladi. Odatda, tabiiy monopoliyalar davlat tomonidan ma’lum bir xududga xizmat ko’rsatish xuquqini oladilar va buning evaziga iste’molchilar xuquqlarini ximoya qilish bo’yicha davlatning nazorati va boshqaruviga bo’ysunadilar.

Tabiiy monopoliya – korxonaning texnologik xususiyatlari sababli mahsulotga bo‘lgan talabni qondirish, raqobat mavjud bo‘lmagan sharoitda samaraliroq amalga oshiriluvchi tovar bozorining holati. Bunday samaradorlik ishlab chiqarish hajmining ko‘payib borishi bilan tovar birligiga to‘g‘ri keluvchixo‘jalik xarajatlarining ahamiyatli darajada pasayib borishida namoyon bo‘ladi. Shu bilan birga, tabiiy monopoliya sub’ektlari tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar iste’molini boshqa turdagi mahsulotlar bilan almashtirib bo‘lmaydi.

Legal (qonuniy) monopoliya – bu qonuniy tarzda tashkil etiluvchi monopolistik holat. Ular tarkibiga raqobatdan himoya qiluvchi quyidagi monopoliya shakllarini kiritish mumkin:

1) patent tizimi – bu ixtirochi va mualliflar tomonidan yaratilgan ixtirolar, foydali modellar, sanoat namunalarini tasdiqlovchi hamda ularga mutlaq huquqni taqdim etish tizimi. Bu jarayon maxsus guvohnomalar – patentlar orqali amalga oshiriladi;

2) mualliflik huquqi – ilmiy, badiiy va san’at asarlari, ijro san’ati fonogrammalari, ko‘rsatuvlar, efir to‘lqini yoki kabel orqali tasvir uzatish kabilarni yaratish va ulardan foydalanish munosabatlarini qonuniy tarzda tartibga solish shakli. Mualliflik huquqi faqat mualliflar tomonidan o‘z mahsulotlarini ma’lum vaqtga yoki butunlay sotish, ulardan nusxa olish va ko‘paytirishga ruxsat berish imkonini ta’minlaydi;

3) tovar belgilari – bu savdo belgilari, nishonlari, maxsus ramzlari, nomi va boshqalarni ro‘yxatga olish, huquqiy jihatdan himoya qilish va ulardan foydalanish bo‘yicha paydo bo‘lgan munosabatlarni qonuniy tarzda tartibga solish shakli.Sun’iy monopoliya – monopol foyda olish maqsadida tashkil etiluvchi birlashmalarning shartli (tabiiy monopoliyalardan ajratib turish uchun) nomi.

Sun’iy monopoliya o‘z manfaatlari yo‘lida bozor muhiti tuzilishini ataylabo‘zgartiradi, ya’ni: - bozorga yangi raqiblarning kirib kelishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun turli to‘siqlar hosil qiladi (xomashyo va energiya manbalarini egallab oladi; banklarning yangi korxonalarga kredit berishini taqiqlashga harakat qiladi va boshqalar);

- ishlab chiqarishning eng yuksak darajadagi texnologiyasiga erishib, qolgan raqiblarining bu darajaga chiqishiga imkon bermaydi;

- ishlab chiqarish miqyosi samarasidan unumliroq foydalanish imkonini beruvchi nisbatan yirik hajmdagi kapitalni qo‘llaydi;

- o‘z faoliyatini yuqori darajada reklama qilish orqali boshqa raqobatchilarni bozordan siqib chiqarishga harakat qiladi.

Sun’iy monopoliyalar kartel, sindikat, trest, konsorsium, konsern kabi aniq shakllarda namoyon bo‘ladi.

Monopoliyaning salbiy tomoni sifatida quyidagi jixatlarni ko‘rsatish mumkin:

1) resurslarning oqilona taqsimlanmasligi. Bu holat monopoliyalarning yuqori foyda ketidan quvib, sun’iy ravishda ishlab chiqarishni cheklash vositasida narxlarni ko‘tarishi, mahsulotlarning u qadar yaxshi bo‘lmagan turlarini, past texnikaviy darajasini, past sifati hamda sotishning yomon sharoitlarini vujudga keltirishi orqali namoyon bo‘ladi. Natijada, raqobat sharoitida amal qiluvchi iqtisodiyot samaradorligini bozor vositasida tartibga solish mexanizmi ishdan chiqadi. Monopoliyalar bilan bog‘liq bo‘lgan iqtisodiy faoliyatlar erkin hamda oqilona tanlov imkoniyatidan mahrum bo‘ladi, monopoliyalarning iqtisodiy jihatdan asoslanmagan shart-sharoit va narxlari tazyiqiga chiday olmaydi, ish faolligini pasaytirib, ba’zi hollarda xonavayron bo‘ladilar. Oqibatda ishlab chiqarish qisqarib, ishsizlik va inflyatsiya o‘sadi, xo‘jalikning izdan chiqishi kuchayadi. Jamiyat boyligi resurslarning oqilona raqobatli-bozor taqsimoti sharoitida qo‘lga kiritilishi mumkin bo‘lgan miqdoriga qaraganda kamayib ketadi;

2) daromadlardagi tengsizlikning kuchayishi. Bu holat ham narxlarning monopol tarzda oshirilishi (pasaytirilishi) hamda yuqori foyda olinishi bilan bog‘liq bo‘lib, bu aholi qolgan qismi daromadlarining nisbatan kamayishiga olib keladi;

3) iqtisodiy turg‘unlik va fan-texnika taraqqiyotining sekinlashuvi. Bunday holatning vujudga kelishi monopolistlarning raqobatchilar bosimini sezmasliklari hamda aksariyat hollarda yuqori foydani qo‘shimcha urinishlarsiz o‘zlarining bozordagi hukmronliklari hisobiga olishlari mumkin. Bu esa ularni ishlab chiqarishni rasionallashtirish, uning samaradorligini oshirish imkoniyatlarini qidirish, mahsulot sifatini oshirish, uning assortimentini kengaytirish, FTTni rivojlantirish va xaridorlar manfaatlari to‘g‘risida qayg‘urish kabi xattiharakatlardan qaytaradi;4) iqtisodiyotda demokratik harakatlarning to‘sib qo‘yilishi. Monopolistlar iqtisodiyotdagi erkin va halol raqobatga to‘sqinlik qilib, nisbatan kuchsiz bo‘lgan korxonalarni o‘zlariga bo‘ysundirishlari, jamiyatga o‘z ishchilarining mehnatiga pasaytirilgan miqdorda haq to‘lash, past sifatli tovarlarni ishlab chiqarish, o‘ta darajada oshirib yuborilgan sotish narxlari (yoki pasaytirilgan xarid narxlari), o‘z mahsulotini iste’mol qilishga bilvosita usul orqali majburlash kabi o‘zlarining kamsituvchi shartlarini ko‘ndalang qo‘yishlari mumkin. Bundan ko‘rinadiki, monopolistik faoliyat iqtisodiy rivojlanishiga ancha jiddiy ta’sir ko‘rsatishi, taraqqiyot yo‘liga g‘ov bo‘lishi ham mumkin. Shunga ko‘ra, bugungi kunda deyarli barcha mamlakatlar iqtisodiyotida monopoliyalarni davlat tomonidan tartibga solish chora-tadbirlari qo‘llanilib, bu monopoliyaga qarshi siyosat deb ataladi. Davlatning monopoliyaga qarshi siyosati asosini monopoliyaga qarshi qonunchilik tashkil etib, u turli mamlakatlarda turli darajada rivojlangan bo‘ladi.

3.Optimal ishlab chiqarish xajmini tanlab olish.

Monopolist korxona yoki firma o’z mahsulotining yagona ishlab chiqaruvchisi va sotuvchisi bo’lsa ham narxlarni o’z-o’zicha belgilay olmaydi, chunki bozorda u yagona iste’molchi talabiga emas, bozor talabiga duch keladi. Bozordagi talab narx ortib boraversa, pasayib ketishi mumkin. Shuning uchun monopolist firma optimal ishlab chiqarish xajmini ishlab chiqishi lozim. Bu holatni quyidagi jadvalda ko’rishimiz mumkin.

Monopolist firma ishlab chiqarish xajmini faqatgina unga bo’lgan narxni pasaytirish evazigagina oshirishi mumkin, chunki narxning oshishi natijasida uning mahsulotiga bo’lgan bozor talabi pasayib ketadi. Sof monopoliya sharoitida bozordagi narx xar doim ishlab chiqarish xajmidan yuqori bo’ladi. Buning oqibatida ishlab chiqarish oxiriga yetkazilmaydi, resurslar samarali taqsimlanmaydi, iste’molchilarning talabi yuqori darajada qondirilmaydi.

Bunday xolatlarda narx diskriminatsiyasidan foydalaniladi, ya’ni turlicha narx belgilash siyosati amalga oshiriladi.

4.O‘zbekistonda monopoliyadan chiqarishva raqobatni rivojlantirish holati

O‘zbekistonda 2009 yilda respublika iqtisodiyotining monopollashuv darajasi ancha pasayganligi kuzatildi. 2010 yil boshidagi holatga ko‘ra Monopolist korxonalar davlat reestrida 162 turdagi mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarish bo‘yicha 211 ta xo‘jalik yurituvchi subyekt bor edi, yil oxiriga kelib ularning soni 183 taga tushirildi. Ayni vaqtda bir qator tarmoqlarda monopolizm hali ham saqlanib qolmoqda. Masalan, neft kimyosi bozorida 19 ta, oziq-ovqat tovarlari bozorlarida 13 ta, qurilish materiallari bozorida 17 ta korxona monopolistdir3

Monopollashuvning yuqori darajada saqlanib qolayotganligining obyektiv sabablari:Ishlab chiqarishning kapital sig‘imi kattaligi;Katta quvvatga ega bo‘lgan agregatlardan foydalanilishi;Texnologiya jarayonlarining uzluksizligi.

Bular ushbu tarmoqlarda raqobatning rivojlanishini qiyinlashtirib qo‘ymoqda.

5. Narx diskriminatsiyasi

Aloxida monopol firma ega bo‘lgan salmoqli bozor xukmronligi unga narx va ishlab chiqarish xajmini belgilash shuningdek, narxli diskriminatsiya deb nomlanuvchi narx siyosatini o‘tkazish imkonini beradi.

“Diskriminatsiya” (lotinchadan olingan bo‘lib, dicriminatio – farqlanish, turlanish) tushunchasi texnik atama hisoblanadi va salbiy ma’noga ega emas.

Narxli diskriminatsiya – turli birliklarga har xil narxlar o‘rnatish amaliyoti.

Narxli diskriminatsiyaning maqsadi, umumiy xarajatlarining o‘zgarmas darajada ushlab turgan holatda firmaning qo‘shilgan daromadlarini maksimallashtirish hisoblanadi. U yoki bu kompaniyaning narx strategiyasini tahlil qilayotganda har doim ham narxlardagi farqlanish narxli diskriminatsiyaning belgisi emasligini, yagona

narx esa uning yo‘qligi darakchisi emasligini xisobga olish muhimdir. Shunday qilib, masalan, bir xil (bitta) tovarni turlicha narxlarga turli mintaqalarga, turli vaqt oraliqlarida (fasllarda), turli sifatlarda va h.k. yetkazib berish narxli diskriminatsiya hisoblanmaydi. Shuning bilan birgalikda alohida(o‘ziga xos) holatlarda turli (har xil) yerda joylashgan xaridorlarga bir xil (bitta) tovarni yagona narx bo‘yicha yetkazib berish narxli diskriminatsiya sifatida ko‘rilishi mumkin.

Monopolist tomonidan narxli diskriminatsiyaning amalga oshirilishi uchun ba’zi shartlarning bajarilishi zarur, hususan, tovarga bo‘lgan narxli talab egiluvchanligi turli xaridorlarga jiddiy ravishda turlicha bo‘lishi va xaridorlarning o‘zi oson tenglashishi, shuningdek, tovarga qiziqqan shaxslarga keyingi olib sotishning imkoni bo‘lmasligi kerak.

Narxli diskriminatsiya tushunchasini iqtisodiyot nazariyasiga birinchi bo‘lib ingliz iqtisodchisi Artur Pigu (1877-1959) kiritgan. U uning 3 bosqichi (darajasi) ni farqlashni taklif etdi. Birinchi darajali narx diskriminatsiyasi (yoki mukammal narxli diskriminatsiya) tovarning har birligi firma tomonidan uning talab bahosi bo‘yicha, ya’ni xaridor to‘lashga tayyor bo‘lgan maksimal narx bo‘yicha sotilganda o‘z o‘rniga ega. Ba’zida bunday siyosatni xaridor daromadlari bo‘yicha narxli diskriminatsiya deb atashadi. Bunday yondashuv 8.2.-misolda ko‘rib o‘tilgan.Mukammal narx (baho) diskriminatsiyasi siyosatini amalga oshirish mobaynida narxli diskriminatsiyani amalga oshiruvchi monopolist ning eng maqbul (optimal) ishlab chiqarish xajmi mukammal raqobat bozorining optimum nuqtasi Q gacha kengayadi. Bu sharoitlarda monopolistning umumiy daromadi butun iste’mol oshiqchaligini o‘z ichiga oladi va kompaniya o‘ziga mumkin bo‘lgan maksimal qo‘shimcha daromadni chiqaradi.

Narxlarni kamsitish - bu bir xil tovar yoki xizmat uchun boshqa narxni olish amaliyotidir. Narxlarni kamsitishning uch turi mavjud - birinchi darajali, ikkinchi darajali va uchinchi darajadagi narxlar bo'yicha kamsitishlar.

Birinchi daraja

Birinchi darajadagi narxlarni kamsitish, muqobil ravishda mukammal narxlarni kamsitish deb nomlanuvchi, har bir iste'mol qilingan birlik uchun firma turlicha narx olganda yuz beradi.

Firma uchun Firma beradi har bir birligi uchun maksimal mumkin narxi zaryadlash ega qo'lga barcha mavjud iste'mol profitsiti o'zi uchun. Amalda birinchi darajali kamsitish kamdan-kam uchraydi.

Narxlarni kamsitish tasviri

Ikkinchi daraja

Ikkinchi darajadagi narxlarni kamsitish - bu har xil miqdordagi narxni, masalan, ommaviy sotib olish uchun chegirmalarni talab qilishni anglatadi.

Uchinchi daraja

Uchinchi darajadagi narxlarni kamsitish, har xil iste'molchilar guruhlariga boshqa narxlarni olishni anglatadi. Masalan, temir yo'l va trubkada sayohat qiluvchilarni yo'lovchi va oddiy yo'lovchilarga, kinoteatrlar esa kattalar va bolalarga bo'lishlari mumkin. Bozorni eng yuqori va eng yuqori darajadagi foydalanishga ajratish juda tez-tez uchraydi va bu gaz, elektr energiyasi va telefon ta'minoti, shuningdek sport zaliga a'zolik va mashinalar uchun to'lovlar bilan bog'liq. Uchinchi darajali kamsitish eng keng tarqalgan turi.

Muvaffaqiyatli kamsitish uchun zarur shartlar

Narxlarni kamsitish faqat ma'lum shartlar bajarilgan taqdirda sodir bo'lishi mumkin.

Firma ichki foydalanuvchilar va sanoat foydalanuvchilari kabi turli xil bozor segmentlarini aniqlay olishi kerak.

Turli segmentlar har xil narx egiluvchanligiga (PED) ega bo'lishi kerak .

Bozorlar vaqt jihatidan, jismoniy masofa va foydalanish xususiyati bo'yicha alohida saqlanishi kerak, masalan, Microsoft Office 'Schools' nashri, faqat ta'lim muassasalari uchun arzon narxda. Vaqt bo'yicha narxlash, shuningdek dinamik narxlanish deb ham ataladi - Internetda sotiladigan tovarlar va xizmatlarda tobora keng tarqalgan. Bunday holda, narxlar iste'molchilarning onlayn faoliyati bilan bog'liq real vaqt talabiga asoslanib, ikkinchisiga qarab o'zgarishi mumkin.

Ikki bozor o'rtasida hech qanday sızıntı bo'lmasligi kerak, demak, iste'molchi elastik sub-bozorda arzon narxda sotib ololmaydi, so'ngra elastik bo'lmagan sub-bozorda boshqa iste'molchilarga yuqori narxda qayta sotishi mumkin emas.

Firma ma'lum darajada monopol kuchga ega bo'lishi kerak .

Narxlarni kamsitish diagrammasi

Agar biz bozorni bo'linishidan qat'i nazar, barcha bozorlarda marjinal xarajatlarni (MC) doimiy deb hisoblasak, u o'rtacha umumiy xarajatlarga (ATC) teng bo'ladi. Foydani maksimallashtirish MC = MR bo'lgan narx va ishlab chiqarishda sodir bo'ladi. Agar bozorni ajratish mumkin bo'lsa, nisbatan elastik bo'lmagan sub-bozorda narx va ishlab chiqarish nisbatan elastik sub-bozorda P va Q va P1 va Q1 bo'ladi.

Narxlarni kamsitish

Bozorlar ajratilganda, foyda MC, P, X, Y + MC1, P1, X1, Y1 maydonlarni oladi. Agar bozorni ajratib bo'lmaydigan bo'lsa va ikkita submarket birlashtirilsa, foyda MC2, P2, X2, Y2 maydonga aylanadi.

Narxlarni kamsitish

Agar sub-bozorlarni ajratishdan olinadigan foyda sub-bozorlarni birlashtirishga qaraganda ko'proq bo'lsa, unda monopolistni maksimal darajaga ko'taradigan oqilona foyda narxni kamsitadi.

Bozorni ajratish va elastiklik

Diskriminatsiya, agar bozorlarni ajratishdan olinadigan foyda bozorlarni birlashtirishdan ko'ra ko'proq bo'lsa, va bu sub-bozorlardagi talabning nisbatan egiluvchanligiga bog'liq bo'lsa, qabul qilishga loyiqdir. Nisbatan elastik bo'lmagan sub-bozordagi iste'molchilar yuqori narxni, nisbatan elastik sub-bozorda bo'lganlar esa pastroq narxni oladilar.

Ajratish xarajatlari

Narxlarni kamsitish tasviri

Agar selemning oldini olish xarajatlari katta bo'lsa va kamsitish natijasida kelib tushadigan foydani kamaytirsa, narxlarni kamsitish samaradorligi susayadi. Masalan, xaridorlarning bozorlarni ajratib turishi uchun mavjud bo'lgan har qanday sotish shartlarini buzmasligini ta'minlash uchun qimmatga tushadigan kuzatuv va ijro etuvchi tizimlarni joriy etish zarur bo'lishi mumkin. Chipta inspektorlarini yoki boshqa xavfsizlik tizimlarini jalb qilish jamoat transportida suzishni oldini olish xarajatlarini oshiradi.

Eslatma

Yuqoridagi misolda biz nisbatan elastik sub-bozordagi iste'molchilar (masalan, yirik shaharga sayohat qilishni istaganlar) bozorga kirishga tayyorlanayotgan narxlar nisbatan noelastik sub -bozordagi narxlardan pastroq deb taxmin qilamiz. bozor (masalan, yo'lovchilar). Bu birlashtirilgan talab (AR) egri chizig'ini tashqi tomonga buriltiradi va birlashgan MR egri chizig'ining uzilish qismini (vertikal nuqta bilan ko'rsatilgan.) Agar har ikkala turdagi iste'molchilar bozorga yuqori narxda kirishga tayyor bo'lsalar, u holda estrodiol talab (AR) egri chizig'i shunchaki o'ng tomonga siljiydi va kink bo'lmaydi. Bu quyidagi diagrammada ko'rsatilgan:

Narxlarni kamsitish

Barcha holatlarda shuni ta'kidlash kerakki, MC = MR bo'lgan joyda foydani maksimal darajaga ko'tarish kerak. Bu shuni anglatadiki, kamsituvchi monopolist uchun maksimal muvozanatni ta'minlaydigan foyda MR ijobiy bo'lgan joyda bo'lishi kerak, demak, submarketlardagi talab egri chiziqlarining gradiyentidan qat'i nazar, narx har doim talab egri chizig'ining egiluvchan qismida o'rnatiladi (alohida, va birlashtirilganda).

Narxlar kamsitilishini baholash

Afzalliklari

Firma nuqtai nazaridan

Firma nuqtai nazaridan narxlarni kamsitish ko'plab afzalliklarni keltirib chiqarishi mumkin, bu mahalliy, milliy va global kompaniyalar tomonidan qo'llaniladigan narxlarning eng keng tarqalgan strategiyasidan biriga aylanadi. Firmalar uchun imtiyozlar quyidagilarni o'z ichiga oladi:

Foydani ko'paytirish

Birinchidan, narxlarni bozorning o'ziga xos xususiyatlariga va uning turli segmentlariga mos kelish - bu foyda ko'paytirish strategiyasi (yuqoriga qarang), bu erda firma bozorda mavjud bo'lgan iste'molchilarning ortiqcha qismini (yoki hatto barchasini) qazib olishi va uni aylantirishi mumkin. ishlab chiqaruvchilarning ortiqcha qismiga (ya'ni foyda).

Miqyos iqtisodiyoti

Turli xil narxlarni zaryadlash sotuvlar hajmini ko'paytirishi mumkinligini hisobga olsak, ayniqsa, yangi iste'molchilarning arzonlashtirilgan narxlar tomonidan jalb qilingan bozorga kirishi natijasida, firmalar ishlab chiqarish va ishlab chiqarish hajmining ortishi natijasida hosil bo'ladigan miqyosli iqtisodiyotdan foyda ko'rishlari mumkin .

Infratuzilmadan samarali foydalanish

Narxlarni kamsitish infratuzilmani qurish va uni saqlash bilan bog'liq yuqori xarajatlarga ega firmalarga foyda keltirishi mumkin . Bunga gaz, elektr ta'minoti va transport xizmatlari kabi tabiiy monopoliyalar kiradi. Masalan, baribir qatnaydigan poezdda ko'proq yo'lovchining borligi poezd operatorlariga qo'shimcha daromad keltiradi. Ushbu daromad foydani qo'shish uchun ishlatilishi mumkin (bitta qo'shimcha yo'lovchining marginal qiymati deyarli nolga teng ekanligini hisobga olgan holda) yoki yangi doimiy xarajatlarni qoplash uchun, masalan, yo'lni yoki xavfsizlikni yaxshilash.

Joydan yaxshiroq foydalanish

Xuddi shunday, narxlarning kamsitilishi, shuningdek ishlab chiqarish va chakana firmalarga kerak bo'lganda o'z zaxiralarini tezda tozalashga imkon berishi mumkin - shuning uchun ularning do'koni yoki fabrika maydonidan yaxshiroq foydalanish.

Oqim xaridorlarini boshqarish

Kunduzgi vaqtga qarab narxlarning kamsitilishi shuni anglatadiki, chakana savdo do'konlariga xaridorlar oqimi yanada samarali boshqarilishi mumkin, bu esa xaridorlar uchun yaxshi tajriba va xodimlar uchun ishni tarqatishi mumkin. Masalan, "baxtli soat" yoki "erta parranda" narxlari xaridorlarni xarid vaqtlarini, eng yuqori paytlarda navbatlarning qisqarishi uchun o'zgartirishga undaydi, shuningdek, xodimlar kun bo'yi yaxshi ish bilan ta'minlanishini ta'minlashi mumkin.

Bozorni tushunish

Firmalar yangi mahsulotlarni turli joylarda sinab ko'rishni xohlashlari va narxlarini ushbu mahalliy bozorlarda mavjud talab sharoitlariga mos kelishi mumkin. Shuningdek, firmalar ushbu sinov qilingan mahsulotlar va mavjud bo'lgan mahsulotlar to'g'risida iste'molchilarning fikr-mulohazalarini olish uchun chegirmalar taqdim etishlari mumkin.

Xuddi shunday, narxlarni kamsitish firmalarga eksport bozorlariga sotish imkoniyatini berishi mumkin, ularning narxlari har bir hududda iste'molchilar to'lashga tayyor bo'lganligi asosida - bu har bir mamlakatda sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Makroiqtisodiy nuqtai nazardan, xalqaro savdo narxlarni kamsitish natijasida yuzaga kelishi mumkin.

Tirik qolishga imkon beradi

Qo'shimcha daromad olish natijasida narxlarni kamsitish firmalarga omon qolish imkoniyatini yaratishi mumkin. Masalan, kichik kinoteatrlar, agar ular kunduzgi namoyishlar uchun 65 yoshdan oshganlarga past narxli kinoteatr chiptalarini taklif qilsalar, omon qolishlari mumkin.

Iste'molchi nuqtai nazaridan

Narxlarni arzonlashtirish imkoniyati

Iste'molchi nuqtai nazaridan ayrimlar, ayniqsa yuqori elastik sub-bozorda bo'lganlar, narxlarning pasayishi natijasida iste'molchilar profitsitiga ega bo'lishlari mumkin. Past narxlar, shuningdek, miqyosli iqtisodiyotni qo'llash natijasida ham paydo bo'lishi mumkin (yuqoridagi kabi).

Iste'molchilar guruhlariga imtiyozlar

Agar biz bolalar tomonidan iste'mol qilinadigan tovarlar va xizmatlarni aniq ko'rib chiqsak, lekin ular bilan birga borish uchun kattalar kerak bo'lsa, shuni ta'kidlash mumkinki, bolalardan ancha past narxni olish butun oilalarga foyda keltiradi va ko'p miqdordagi guruhga yordam beradi. Masalan, agar kinoteatrlar yoki istirohat bog'lari bolalar uchun past narxlarni (yoki hatto ma'lum bir yoshgacha bo'lganlar uchun nol narxda) belgilasa yoki oilaviy chegirmalar bilan taklif qilsa, ko'proq ota-onalar tashrif buyurib, o'z farzandlarini kuzatib borishlari mumkin bo'ladi. Bu shuni anglatadiki, uzoq muddatli istiqbolda kinoteatrlar va istirohat bog'lari ularning daromadlari va daromadlarini ko'paytiradi. Xuddi shu mantiq sayohatlar va ta'tillarda ham qo'llanilishi mumkin, bolalar va oilaviy chegirmalar talabni rag'batlantiradi va daromad olishga yordam beradi.

Moslashuvchanlikni ta'minlaydi

Turli xil narxlarga ega bo'lish iste'molchilarga sotib olish va xaridlarni o'zlarining bo'sh vaqtlariga moslashtirishga imkon berishi mumkin. Masalan, "erta parrandalar" narxlari nafaqaga chiqqan yoki ish vaqti bilan ishlaydigan shaxslarga foyda keltirishi mumkin.

Ijobiy tashqi ta'sirlarni yaratish

Bozor etishmovchiligini kamaytirishda narxlar kamsitilishining rolini ko'rib chiqish uchun tahlilni kengaytira olamiz , masalan, xizmatga yaroqli tovarlarni kengroq iste'mol qilishni ta'minlash . Masalan, agar "xususiy" maktablar imkoni borlar uchun nisbatan yuqori to'lovlarni talab qilsa va talab egiluvchan bo'lmagan bo'lsa, olingan daromad ularga o'z xarajatlarini qoplash va darslarni o'tkazishga imkon beradi. Belgilangan xarajatlarni qoplagan holda, keyinchalik ular imkoniyati bo'lmaganlarga arzonlashtirilgan narxlarda joylarni taklif qilishlari mumkin (faqat o'zgaruvchan xarajatlarni qoplash uchun). Kam ta'minlangan ota-onalarning xususiy ta'limga bo'lgan talabi narx (to'lov) moslashuvchan bo'lishi mumkinligini hisobga olsak, narxning pastligi katta talabni rag'batlantiradi. "Jamiyat" ning foydasi shundaki, ko'proq ta'lim "iste'mol qilinadi" va ijobiy tashqi ta'sirlar paydo bo'ladi.

Omon qolish

Iste'molchilar, shuningdek, kelajak avlodlar doimiy foyda olishlari uchun firmalar osongina omon qolish imkoniyatidan foydalanishlari mumkin.

Kamchiliklari

Asirga olingan bozorlarni ekspluatatsiya qilish

Biroq, asir sub-bozordagi iste'molchilar egiluvchanligi tufayli asossiz ravishda ekspluatatsiya qilinmoqda, deb ta'kidlash mumkin edi. Bu, ayniqsa, transportni va eng yuqori darajadagi sayohat uchun olinadigan chiptalar narxlarini, pik-pik bilan taqqoslaganda ko'rib chiqsak juda muhimdir. Amaldagi va sodiq mijozlar tez-tez yuqori narxlarni to'laydigan energiya narxlarida ham xuddi shunday deyish mumkin, bu esa "yangi" mijozlar uchun chegirmalarni subsidiyalashtiradi.

Cheklovlar

Oxir oqibat, diskriminatsiya qilish imkoniyatini cheklash mumkin, chunki zarur shartlar to'liq bajarilmagan. Boshqacha qilib aytganda, har xil narxlarni qo'llash chegaralari mavjud.

Xulosa

Shubhasiz, global tovarlarga nisbatan, jahon bozorlari har doim arbitraj jarayonini hisobga olgan holda, har doim bir narx bilan hisob-kitob qilishga moyil .

Yangi savdo va sotish texnologiyalari, ilovalar, onlayn kim oshdi savdosi va narxlarni taqqoslash veb-saytlarining o'sishi iste'molchilarning tobora ko'payib borayotgan ma'lumotlarga ega bo'lishini anglatadi, bu esa narxlarni kamsitish imkoniyatlarini kamaytirishi mumkin. Biroq, onlayn sotuvchilar tomonidan dinamik narxlash modellaridan keng foydalanish , vaqtga asoslangan narxlar tobora keng tarqalganligini anglatadi.

Shunday qilib, biron bir haddan tashqari holatda, mahalliy darajada taqdim etiladigan xizmatlar bilan narxlarni kamsitish hali ham mumkin, va bu erda texnologiya moslashuvchan narxlarni taqdim etishi mumkin, ikkinchisida global savdoda bo'lgan tovarlarga "bir narx qonuni" bo'ysunadi, bu erda narx farqlari juda tez eroziyaga uchradi. Ishlab chiqarilgan va markali mahsulotlar ushbu ikki haddan tashqari narsaga to'g'ri keladi, narxlarni kamsitish mumkin - ayniqsa, narxlashning yangi onlayn modellari nuqtai nazaridan - lekin narxlar farqlari texnologiya, savdo va arbitraj orqali ham pasayishi mumkin.

Arbitrajning ta'siri

Arbitraj - bu xaridor yoki sotuvchi sifatida ishlaydigan savdogarlar bir xil mahsulot narxlari farqidan foydalanishi mumkin bo'lgan jarayon - narx pastroq bo'lgan joyda sotib olish va yuqori bo'lgan joyda sotish.

Buning ta'siri bozorda sotib olish va sotishning turli xil ta'sirini hisobga olgan holda narxlarning bir-biriga yaqinlashishiga olib keladi.

Narxlarni kamsitish Narxlarni kamsitish

Firma:

1.1 KORXONA VA HODIMLAR BOSHQARISH

Korxonaning raxbari Mirzayev J hisoblanadi va boshqaradi. Korxonada 5 kishi ishlash ko’zda tutilgan

Korxonaning shtat jadvali quydagicha:

№	Lavozimi	Soni	Bir kunlik ish xaqqi	Bir oyda	Bir chorakda	Bir yilda
1	Boshliq	1	100000	3000000	9000000	3600000
2	Xisobchi	1	50000	1500000	4500000	1800000
3	Sotuvchi	3	34000	1000000	3000000	1200000
4	Jami	5	184.ming	5.mln	16.5mln	66mln

1.2Maxsulot xizmat va sotish bozori.

Axoliga savdo xizmatlari kursatish natijasida xar oy 22 million som xajmda savdo xizmatlari korsatish rejalashtrilgan yil davomida turlar boyicha korsatgichlar oshirilib borishi maqsad qilingan. Biro y davomida savdo xizmatlar korsatish va sotish 264 million somni tashkil qiladi yalpi xarajat 25 million tashkil qilad. Oy davomida olingan sof foyda 5620 ming somni tashkil qiladi.

1.3 Kredit summasi

1.Kredit summasi 100 000 000,0

2.Kredit muddati 1 yil uch oyda qaytarish sharti bilan.

3.Muljallangan foiz 18%

Berilgan 30 million som miqdordagi krodit summa 2020 yil 2-chorak may oyi davomida olinishi rejalashtrilgan. Kredit foizlarini tolash xar oyda bir marotaba asosiy kredit summasini qaytarish xar 3 oy tulab boriladi

Xulosa

Bankning xamkorligidagi faoliyati, kredit mablag’i berish kafolati natijasida ushbu mablag’ning o’z vaqtida va maqsadli foydalanish, savdo xizmatlari korsatish ishchi kuchi yetarli bolgan savdo nuqtasi mavjudligi korxona olingan kredit mablagning ustamasi bilan oz vaxtida qaytarilish imkoniyatiga egadir. Ushbu mablag’dan foydalanish natijasida o’z aylanma mablag’iga ega bo’ladi, xizmat ko’rsatish orqali axolining shu xizmati turlariga bo’lgan talabi nisbatan qandiriladi. Bu esa Respublikamizda , jumladan Ellikqak’a tumanimizga o’rta va kichik biznes rivojlantrishda salmoqli xissa qoshganimiz boladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yhati

1. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoevning 2017 yil 22 dekabrdagi O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga murojaatnomasi. Toshkent. 2017y.

2. Mirziyoev SH.M. Tanqidiy tahlil, qat'iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik -har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo'lishi kerak. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag’ishlangan majlisdagi O'zbekiston Respublikasi Prezidentining nutqi. // xalq so'zi gazetasi. 2017 yil 16 yanvar , № 11.

3. Bekmurodov A.Sh., Qosimova M.S., Ergashxodjaeva Sh.J. Strategik marketing. O`quv qo`llanma. 2010.-161 b.

4. Yo'ldoshev N.Q., Azlarova M.M., Xo'djamuratova G. Y. “Menejment va marketing asoslari”: (O'quv qo'llanma). - T.: TDIU, 2013 y. -265 b.

5.Zaynutdinov SH.M. Menejment asoslari. Darslik. T.: “CHo'lpon”, 2011.- 320b.

6. Ergashxodjaeva Sh.J., Qosimova M.S., Yusupov M.A., Marketing. Darslik. T.: TDIU, 2011.- 202b.

Internet saytlari:

1. www.gov.uz - O'zbekiston Respublikasi hukumati rasmiy veb sayti.

2. www.mf.uz - O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi

Respublika Yo'l jamg’armasi rasmiy veb sayti.

3. www.stat.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi rasmiy veb sayti.

4. www.lex.uz - O'zbekiston Respublikasi Adliya vazirligining qonunchilik hujjatlari sayti.