Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин муҳаммад бобур номидаги

 
 
92 

---

Фойдаланилган адабиётлар:
 
1.
Гончаров Н. П., Кондратенко Е. Я.
 
Происхождение, доместикация и 
эволюция пшениц
 
// Информационный вестник ВОГиС
: журнал.
— 
2008. — 
Т. 12,
№ 1/2.
— 
С. 159
—179. — ISSN 1814-554X.
2.
Шелепов В. В. и др.
 
Пшеница: история, морфология, биология, 
селекция
. — 
Мироновка, 2009.
G‘O‘ZANING G. HIRSUTUM L.TURINING ODDIY DURAGAYLARIDA 
POYANI O‘SISH TIPLARINING IRSIYLANISHI 
1
Yuldashev Akmal Axmadjonovich, 
2
Razzaqova Oysha Baxtiyor qizi, 
1
Biologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD), fakultet dekani, Andijon 
davlat universitetining Pedagogika instituti
2 
Biologiya yo‘nalishi 4-bosqich talabasi, Andijon davlat universiteti 
Annotatsiya: g‘o‘za o‘simligining G. hirsutum 
L
. Turida barg shaklini 
nazorat etuvchi genlar In
l
-in
l
, O
l
-o
l
, O
l
s
-o
l 
va hosil shoxlarini nazorat qiluvchi S-
s allel genlarining o‘zaro ta’siri natijasida poyaning o‘sish tipi genetik taxlil 
qilingan.
Kalit so‘zlar: Gen, duragay, indeterminant, determinant, fenotip, genotip, 
allel, dominant, resessiv. 
Zichlashtirib ekishga moslashgan, barqaror o‘sish xususiyatiga ega past 
bo‘yli navlarni olish xozirgi kunning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. 
G‘o‘za o‘simligining turiga qarab poyasining balandligi 0.5-3.0 m, bir va 
ikki yillik o‘tsimon vakillarida bo‘yi 1-2 metr atrofida bo‘lib, juda yaxshi 
shoxlangan poyaga ega [1].
Bir qator mualliflarning ma’lumotlariga ko‘ra, g‘o‘za o‘simligining asosiy 
poyasining balandligi belgilari bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlarda birinchi 
avlod duragaylarida oraliq xolda irsiylanish kuzatiladi [2. B. 94-99, 3. B. 45]. 
D.A. Muxamedjanovning [4. B. 78-81] ma’lumotlariga ko‘ra o‘simlikda 
pakanalik bo‘g‘in oralig‘i uzunligi qisqarishi hisobiga yuzaga keladi. 
Shuningdek pakana shakllarda birinchi xosil shoxining balandligi, barg shakli va 
xajmi, tola chiqimi, bitta ko‘sakdagi paxta vazni kabi belgilar, oldingi 
shakllardan keskin farq qilmaydi.
Pakana M
2
lar keyingi avlodida (M
3
) o‘simlik bo‘yi bo‘yicha normal va 
pakana bo‘yli ko‘rinishli shakllarda ajralish kuzatiladi. Oraliq formalarning xosil 
93 

---

bo‘lishi kuzatilmaydi. Ko‘pgina oilalarda ajralish 1:1 nisbatga yaqin edi. 
Gullash fazasida bu narsa yaqqol ko‘rinidi [4. B. 78-81, 5. B. 21]. 
Tajribalar davomida barg shakli bo‘yicha besh kirtikli, xosil shoxi 
cheklanmagan indeterminant tipdagi g‘o‘za navlari va barg shakli yaxlit 
(lansetsimon, dumaloq, tuxumsimon), xosil shoxi cheklangan 0 – tipli 
determinant shakldagi tizmalarni o‘zaro duragaylash orqali xosil bo‘lgan F
1 
va 
F
2 
o‘simliklarni taxlil qildik. Kuzatishlarimiz Omad x Determinant-1, Gulbaxor 
x Determinant-3, kombinatsiyalarining duragaylash natijasida olingan F
1 
o‘simliklarning barchasida barg shakli uch bo‘lakli, xosil shoxining tuzilishi 
cheklanmagan tipda, o‘sish tipi indeterminant shakldagi o‘simlik duragaylari 
xosil bo‘ldi va fenotipik jixatdan bir xillilikni namoyon etdi.
F
2 
Omad x Determinant-1 va Gulbaxor x Determinant-3 kombinatsiylarida 
xosil bo‘lgan o‘simliklarni 27 ta genotipik sinfga ajralib, genotipik 
1:2:1:2:4:2:1:2:1:2:4:2:4:8:4:2:4:2:1:2:1:2:4:2:1:2:1 nisbat kuzatildi. Fenotipik 
jixatdan barg shakli bo‘yicha 3 ta, xosil shoxi bo‘yicha 2 ta, o‘simlik bo‘yining 
o‘sish tipi bo‘yicha 4 ta sinflarga ajralishi kuzatildi. Nazariy jixatdan barg shakli 
bo‘yicha 1:2:1 nisbat, xosil shoxining tuzilishi bo‘yicha 3:1 nisbat namoyon 
bo‘ldi. Tup tuzilishi bo‘yicha esa 4 ta fenotipik guruhga ajratish mumkin bo‘ldi. 
9 indeterminant cheklanmagan : 3 indeterminant cheklangan : 3 fassiatsiyali 
cheklanmagan :1 determinant «0» tip. F
2 
Omad x Determinant-1 
kombinatsiyasida 146 ta o‘simlikning 137 tasi indeterminant tipli xosil shoxi 
cheklanmagan, 9 tasi determinant tipli xosil shoxi cheklangan tipdagi o‘simliklar 
xosil bo‘ldi.
 
χ
2
– 0.002 ni tashkil etib P – 0.98-0.95 ga teng bo‘ldi. Ikkinchi 
kombinatsiya Gulbaxor x Determinant-3 kombinatsiyasida 95 ta o‘simliklarning 
87 tasi indeterminant, xosil shoxi cheklanmagan, 8 tasi determinant, xosil shoxi 
cheklangan 0 – 
tipdagi fenotipik ko‘rinishga ega bo‘ldi. χ
2
ko‘rsatkichi 0.764 ni 
tashkil etdi va P – 0.80-0.70 ga teng bo‘ldi. 
Cheklangan hosil shoxli o‘simliklarga e’tibor bersak, ularning determinant 
tipdagi fenotipda bo‘lishini In
l
-in
l
va S-s genlarni o‘ziga xos o‘zaro ta’sirida 
morfologik belgilarning fenotipik rivojlantirishi aniqlandi. Bu ikki genning 
fenotipik nisbatlari quyidagicha bo‘ladi 9:3:3:1. Bulardan 12 qismi 9/16 va 3/16 
indeterminant bo‘lsa, 4/16 qismi determinant bo‘ladi. Determinant tipda 
o‘suvchi o‘simliklarni ikki fenotipik guruhga ajratish mumkin – 3/16 qismini 
fassiatsiyali va 1/16 qismini esa haqiqiy determinant o‘simliklar tashkil qiladi