Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин Муҳаммад Бобур номидаги

Keywords:
adyr, terraced slopes, irrigation erosion, tubular irrigation 
network, irrigation network, irrigation equipment, irrigation technology, furrow 
irrigation, water regime of soil, coefficient of soil moistening 
Тежамкор суғориш техника ва технологияларини қишлоқ хўжалиги 
ишлаб чиқаришида кенг жорий этилиши давр тақозосидир. Хозирда 
қўлланилаётган эгатлаб суғориш усул ва воситаларининг асосий 
камчиликлари 
қаторида, 
майдон 
бўйлаб 
намликни 
бир 
текис 
тақсимланмаслиги ҳамда ташлама ва фильтрацияга сув исрофининг 
мавжудлиги кўп таъкидланади.
Тупроқнинг намланиш сифатини яхшиланиш даражасини суғориш 
техникаси элементлари кўрсаткичларининг мутаносиб уйғунлиги, яъни - сув 
сарфи (q
э
)нинг орттирилиши ва эгат узунлиги(ℓ
э
)нинг қисқартирилиши билан 
эришилиши шу куннинг талабларига жавоб бераолмайди. Шунингдек техник 
адабиётлардаги маълумотлар асосида хулоса қилиш мумкинки, эгат олиб 
суғориш муаммоларини суғориш техникаси элементлари кўрсаткичларининг 
мақбул вариантларини аниқлаш ва танлаш билангина ҳал этиб бўлмайди. 
Шунинг учун ҳам кўпчилик тадқиқотчилар қатори бизнинг олиб бораётган 
тадқиқот ишларимиз “Сув сарфини тақсимлаб бериш” тамойилларига мос 
келади [1]. 
“Сув сарфини тақсимлаб бериш” тамойиллари қуйидаги назарий 
асосларга эга эканлигини аниқладик. 
Академик А.Н.Костяковнинг эгатдаги сув оқими харакатланишининг 
мувозанат тенгламасини ечиш йўли билан тавсия этган формуласига эътибор 
қаратамиз; 

---

361 
0
nv
t
q
Х
э



бу ерда: Х – эгатдаги сув оқимининг t вақтда босиб ўтиш масофаси, м; 
q
э
-эгатга берилган сув сарфи м
3
/с ; 
t – суғоришнинг муайян даври с; 
α– сингиш тезлигини ўзгариш динамикасини тавсифловчи кўрсаткич; 

- эгатдаги фаол намланиш периметри, м; 
n – эгатдаги сувнинг тўпланишини хисобга олувчи коэффициент 
v
0
– сувни тупроққа сингиш тезлигининг ўртача миқдори, м/с;
Формуланинг рақамли таҳлили натижасида эгатга берилган сув 
сарфлари ва уларнинг босиб ўтиш масофалари ўртасидаги муносабатларни 
қуйидаги тенгсизлик билан ифодалаш мумкин: 
q
1
>q
2
холда: q
2
/ q
1 
<ℓ
2 
/ ℓ
1
бу ерда: q
1 
– эгатга берилаётган сув сарфи, л/с; 
q
2 
– тақсимланган сув сарфи, л/с; 
ℓ
1
,ℓ
2
-сув сарфларининг бир хил вақт мобайнида оқиб ўтган 
масофалари, м. 
Ишлаб чиқариш шароитларида ўтказилган тадқиқот материаллари 
(Сурин В.А.,1979; Зухриддинов С.С., 1984; Сабитов А.У.,1991;) 1,0...5,0 соат 
давомида берилган сув сарфлари нисбати q
2
/q
1
=0.008…0.8 бўлган холда ℓ
2
/ℓ
1 
нисбат мос равишда 0,038...0,9 кўрсаткичларга эга бўлиб, юқоридаги 
қонуниятга бўйсунишини тасдиқлайди. 
Агар, q
1
= i∙ q
2 
,яъни q
1
сув сарфини i
та жойдан тақсимлаб берилганда: 
1
2
1
2





i
q
q
i
тенгсизлик амалда бўлиб, бу чизиқли қонуният бир хил вақт 
давомийлигида q
1 
сув сарфли оқим босиб ўтган масофа, шу миқдордаги сув 
сарфини бир неча жойдан тақсимлаб берилган холатда эгатдаги намланган 
масофалар йиғиндисидан доим кичик бўлади. Бундан шундай хулоса қилиш 
мумкинки, “Сув сарфини тақсимлаб бериш” тамойили ёрдамида анъанавий 
эгат олиб суғориш технологияларига нисбатан суғориш жараёни 
давомийлигини қисқартирилиши ва намланиш сифатини орттирилишига 
эришилади [1.2].
Адир ёнбағирликларидаги интенсив боғ ва узумзорларда қўллаш учун 
биз тавсия этаётган суғориш техникаси “Сув сарфини тақсимлаб бериш” 
тамойилига асосланган. 

---

362 
Суғориш кўчат қаторлари бўйлаб очилган эгатларнинг бошидан 
охиригача жуда қисқа масофаларда (1,5-4,0 м.),аниқланган бир хил 
миқдордаги сув сарфларини тақсимлаб бериш натижасида амалга 
оширилади. Бу жараён бир маротабалик суғориш меъёри эгат чуқурлигининг
3/4….4/5 қисми сув билан тўлиши арафасида якунланади. 
Назарий ва амалий жиҳатдан қаралганда суғориш техникаси ва унинг 
технологияларининг қўлланилиши майдоннинг бўйлама нишаблигига 
боғлиқ ҳолда лойиҳалаштирилиши зарур бўлади. Чунки нишабликка боғлиқ 
равишда суғориш қувурининг умумий сув сарфи, узунлиги, диаметри ва 
бошқа гидравлик параметрларнинг ўзгариши кутилади. Жумладан, 
нишабликнинг қиммати 0.003дан кичик ёки 0-га тенг холатларда эгатларда 
сувнинг бўйлама йўналишда харакатланиши чекланиб, оқим хосил 
бўлмаслиги, фақатгина эгат ичида сув тўплана бориши кузатилади (а-расм).
Бу ерда: 1- суғориш қувури { (d=20…32mm-ли бошидан охиригача жуда 
қисқа масофаларда (1,5-4,0 м.) белгиланган бир хил миқдордаги сув 
сарфларини тақсимлаб берувчи сув чиқариш туйнуклари билан 
жихозланган}; 
2.-эгатнинг қирғоғи; 3-эгатдаги тўпланган сув сатхи; 
q- суғориш қувурлари туйнукларидан берилаётган сув сарфи; 
Δℓ-сув чиқариш туйнуклари орасидаги масофа; 
h- эгатдаги тўпланаётган сув чуқурлиги; 
Н-эгатнинг чуқурлиги.
Кўчат қаторларининг эгати бўйлама нишабликка эга бўлган холатларда 
эса, эгатга тушган сув маълум даражада оқимга эга бўлиб, эгат охирида 
унинг миқдори сезиларли даражада ортиб, ташлама хосил қилиши ва 
эгатнинг бошланғич қисмларида намлик етарли даражада тўпланмай қолиши 
ёки умумий суғориш меъёрининг хаддан ортиқ бўлиб, суғориш техникаси 
фойдали иш коэффициентини камайиб кетишига олиб келади [2.3]. 

---

363 
Бу ерда: ℓ-эгатнинг ажратилган бўлагининг узунлиги; 
h
1,
h
2
- мос равишда эгатнинг ажратилган бўлагининг бошланиши ва 
охиридаги сувнинг чуқурликлари; 4-хисобий бўлакни ажратувчи тўсиқ. 
Тавсия этилаётган суғориш техникаси ва технологияси қуйидаги 
афзалликларга эга: 
-тупроқнинг донадорлиги сақланиб, ирригацион эрозия, тупроқ 
суффозияси ва ёнбағирликларни ўприлишлардан сақланади; 
-сувнинг ташламага чиқиб кетиши мутлақо
тугатилиб, фаол қатлам 
остига сизиб кетиш миқдори кескин камайиши натижасида сувдан 
фойдаланиш коэффициенти 0,98 га қадар ортишига эришилади; 
-ҳар бир гектар майдонда анъанавий суғориш техникаси ва технологияси 
қўлланилгандагига нисбатан 2-2,5 минг куб. метр сув тежалади; 
- сувчининг меҳнат унумдорлиги 10-12 маротаба ортади; 
-суғоришнинг давомийлиги кескин қисқариб, 7...12 соатни ташкил 
этиши мумкин; 
- хар бир гектар майдон учун сарфланадиган капитал маблағ салмоғи 
томчилатиб суғоришга нисбатан олганда, модул участка кўлами ўзгаришига 
боғлиқ бўлмайди; 
-суғориш тизимининг ишлашига сувнинг лойқалик даражасининг 
таъсири камлиги сабабли қўшимча тиндириш ва тозалов қурилмаларига 
зарурият йўқ; 
-кўчат қаторлари остининг узунлиги бўйича намланиш коэффициенти 
0,95 дан кам бўлмайди. 
-суғориш тармоғи конструкциясининг содда бўлгани сабабли, хўжалик 
устахоналарида, 
саноат 
ишлаб 
чиқаришида 
мавжуд 
полиэтилен 
қувурларидан фойдаланиб тайёрлаш мумкин. 
Тавсия этилаётган суғориш техникаси ва технологияси қувурли 
тармоқлардан иборат бўлганлиги сабабли ишлаб чиқариш жараёнини тўла 
автоматлаштириш ва хозирги куннинг долзарб масалаларидан бири бўлган 
сув сарфи хисобини аниқлаш даражасининг юқорилиги, ҳамда ресурс 
тежамкорлигини таъминлаш имкониятларини беради [2.3].