Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин муҳаммад бобур номидаги

 
Фойдаланилган адабиётлар: 
1.
Дала тажрибаларини ўтказиш услублари. Тошкент, 2007. – 147 б.
 
2.
Доспехов Б.А. Методика полевого опыта.-М. : Агропромиздат-1985. –С. 248-255.
 
3.
Методика Госсортоиспытания сельскохозяйственных культур.–М.: Колос, 1964. –
184
с.
 
 
ТУПРОҚНИНГ НАМИ ВА АЗОТ ҲАМДА ФОСФОРНИНГ
ҒЎЗА ОРГАНИЗМИГА КИРИШИ 
Ғозиев Махамадали Анорбаевич, қ.х.ф.н., доцент 
Иброхимов Акмалдин Абдумалик ўғли, талаба 
Фарғона давлат университети 
e-mail: [e-mail] 
Аннотация: ҳар хил тупроқларнинг нами паст бўлганда азотнинг ва фосфорнинг 
ўсимлик организмига кириши ва ундан органик модда синтезининг фотосинтетик 
жараёнларида фойдаланиш тупроқнинг нами нормал ва ортиқ бўлганлигига нисбатан 
камроқ жадал бўлгани маълум бўлди.
Таянч сўзлар: лаборатория, вегетацион тажриба, азот, фосфор, органик моддалар, 
ғўза, шоналаш, тупроқ, намлик, ўғитлар, суғориш.
 
SOIL MOISTURE AND NITROGEN AND PHOSPHORUS ENTER
THE BODY OF THE GUT 
Goziev Maxamadali Anorbaevich, 
c.a.s.,dotsent 
Ibrokhimov Akmaldin Abdumalik o’g'li, student 
Summary: When the moisture of different soil moisture is low. It is found that nitrogen 
and phosphorus enter the physical organism and its use in photosynthetic processes of organic 
matter synthesis is relatively slower than the normal moisture content of the soil. 
Key words: laboratory, vegetative experiments, nitrogen, phosphorus, organic substrances, 
guza, aromatic, saline, moisture, files, watering. 

---

69 
Махсус ўтказилган лаборатория ва вегетацион тажрибада азотнинг ғўза организмига 
кириши ва унинг ҳар хил тупроқларнинг намига қараб органик моддаларнинг қўшимча 
синтезида иштироки ўрганилган эди. 
Бунинг учун ғўза шоналаш даврига қадар ҳажми 1-2 литрли идишларда типик ва оч 
бўз тупроқда, ўтлоқи саз тупроқли ва ўтлоқи қумли тупроқда намининг уч даражасида 
(тўла нам сиғимида 40, 60, 65 ва 70-75 фоиз) ўстирилди. Шоналаш даврида ўсимлик 
намуналари танлаб олинди ҳамда қуруқ оғирлиги ва ўсимликдаги умумий азотнинг 
миқдори аниқланди. Тупроқнинг нами паст бўлганда азотнинг ўсимлик организмига 
кириши ва ундан органик модда синтезининг фотосинтетик жараёнларида фойдаланиш 
тупроқнинг нами нормал ва ортиқ бўлганлигига нисбатан камроқ жадал бўлгани маълум 
бўлди.
1-жадвал 
Сув билан таъминланганликнинг азотнинг ғўза организмига
киришига таъсири ва ундан фойдаланиш самарадорлиги (фоиз ҳисобида, 1989 йил) 
40 
60-65 
70-75 
Тупроқ 
Ҳосил 
Ҳосилда 
азот 
Ҳосил 
Ҳосилда 
азот 
Ҳосил 
Ҳосилда 
азот 
Азотсиз 
Ўтлоқ 
тупроқ 
100 
100 
100 
100 
100 
100 
Азотли 
166 
219 
229 
241 
239 
238 
Азотсиз 
Типик бўз 
тупроқ 
100 
100 
100 
100 
100 
100 
Азотли 
104 
207 
219 
248 
229 
232 
Азотсиз 
Оч бўз 
тупроқ 
100 
100 
100 
100 
100 
100 
Азотли 
109 
209 
224 
221 
231 
239 
Азотсиз 
101 
161 
194 
191 
204 
212 
Нами паст ердан кам ўғит кириши ва ундан ўсимлик ҳужайрасининг метаболизмида 
ёмонроқ фойдаланилишига ўғитни ерга чуқур солиш, хусусан фосфорли ўғитларни асосий 
ҳайдов остига омоч олди билан солиш юзасидан берилган тавсияномалар асосий 
сабаблардан бири бўлди.
Бу ўринда шуни қайд этиб ўтиш керакки, ўсимликлардаги азот ва фосфорнинг фоиз 
миқдори ернинг нами паст бўлганда ўртача бўлгандагига нисбатан кам бўлмайди, баъзан 
эса ҳатто анча юқори бўлади.
Шуниси ҳам борки, тупроқнинг нами паст бўлганда ҳам, юқори бўлганда ҳам 
азотнинг ўсимликдаги фоиз миқдори азот озиқасининг аммиак манбаи бўйича нитрат 
манбаи (1,49-1,33 фоиз) бўйичага нисбатан анча кўп (1,67-1,82 фоиз) бўлди. 
Биз томонимиздан 1987, 1988 ва 1990 йилларда ўтказилган вегетацион тажрибаларда 
ғўза ривожининг асосий босқичларида умумий азот миқдори тупроқнинг нами пастлигида 
ҳам ўрталигича нисбатан анча кўп бўлиши аниқланди. 
Шуниси ҳам борки, азотсимон озиқанинг аммиакли манбаида шимилишининг 
камайиши кузатилмоқда.
Қизиғи шундаки, ғўзани сув таъминоти етарли бўлмаган шароитларда ўстириш 
барглардан азотли ва фосфорли бирикмаларнинг ғўзанинг бошқа органларига, хусусан 
мева элементларига оқиб киришини камайтиради. Бунинг натижасида ундаги азот 
фосфорнинг миқдори тупроқнинг нами оптимал бўлган шароитларда ўстирилган 

---

70 
ўсимликлардагига нисбатан кескин озаяди. Бир қатор олимларнинг фикрича, сув 
таъминоти етарли бўлмаган шароитларда оқсил моддаларнинг парчаланашидан ҳосил 
бўлган эрувчи формаларнинг кўплиги ўсимликни серҳосил қилишига салбий таъсир 
кўрсатиши ва ҳосилнинг қисман, ҳатто батамом жинссизланишига сабаб бўлиши мумкин.
Азот ва фосфор биргаликда солинганда азотдан ҳам, фосфордан ҳам фойдаланиш 
коэффициенти ортади. Азот фосфор билан биргаликда 1:1 ҳисобида солинганда ундан 
фойдаланиш коэффициенти тупроқнинг намлиги 40 фоиз эканлигида 63,2 фоизгача, 60 
фоизлигида 100 фоизга, 80 фоизлигида 89 фоизга етади, азотли ўғитларнинг бир ўзи 
солинганда эса тегишли равишда 59,5; 82,6 ва 73,2 фоизни ташкил қилади. 
Биз ўз тадқиқотларимизда ўғитларнинг сув режимига қараб ғўза ҳосилдорлигига 
таъсирини ҳам ўргандик.
Тажрибада намнинг уч режими - тўла нам сиғимидан 40, 60 ва 80 фоизи қабул 
қилинди. Ўсимликлар идишларнинг кўлами бўйича ҳар куни суғорилди. Бунда сув сарфи 
ҳисобга олинди.
Тупроқ намининг ортиб боришига қараб азотнинг ғўза ривожига ижобий таъсири 
ортиб борди. Ҳолбуки, тупроқнинг нами тўла нам сиғимидан 80 фоиз бўлганда фосфор 
билан тажриба қилинган вариантда аксинча ҳодиса кузатилган эди. Аммо азот ва фосфор, 
шунингдек калий катта меъёрларда солинганда энг юқори кўрсаткичларга эришилди. 
Далада ўтказилган тажрибаларнинг натижалари шуни кўрсатадики, суғориш ва 
озиқлантиришнинг оптимал режимда ўғитларнинг ғўза ҳосилдорлиги таъсири анча тўла 
намоён бўлади ва ҳосил бирлигини етиштириш учун суғориш сувидан тежамлироқ 
фойдаланилади.
2-жадвал 
Суғориш меъёрига қараб ғўзанинг ҳосилдорлиги ва маҳсулдорлигига суғориш сувининг 
сарфи (далада ўтказилган тажриба) 
Пахта ҳосили, ц/га 
1 центнер ҳосил етиштириш учун 
сарфланган сув (м3) 
Тажриба 
вариантлари 
1988 
1989 
1988 
1989 
Назорат – ўғит 
солинмаган 
29,0 
22,1 
21,2 
18,8 
248 
217 
294 
245 
Гектарига 100 
килограмм азот 
солинган 
39,0 
22,7 
33,3 
24,0 
185 
211 
187 
192 
100 килограмм 
фосфор солинган 
33,1 
19,4 
22,7 
20,4 
217 
247 
275 
225 
100 килограмм азот 
ва фосфор 
солинган 
43,8 
21,8 
44,9 
29,5 
163 
220 
139 
156 
200 килограммдан 
азот ва фосфор 
солинган 
46,1 
23,6 
48,8 
32,6 
156 
202 
128 
141 
Эслатма: Касрнинг суратида суғоришнинг оптимал режимида, махражида эса 
суғоришнинг қаттиқ режимида олинган маълумотлар келтирилган.
Юқоридаги маълумотлардан шу нарса маълум бўладики, тупроқнинг ҳаракатчан 
фосфатлар билан таъминланиш ва фосфор билан озиқланиш даражасига қараб бир 
томондан, азотнинг ҳар хил меъёр ва шаклларини, хусусан унинг аммиак ва амидли 
шаклларини, иккинчи томондан, азотнинг нитратли ва аммиак-нитратли шаклларини 
табақалаштириб қўлланиш ғўзанинг азот-фосфор билан озиқланишини яхшилайди, 
ўсимликнинг ўсиш ва ҳосилга киришини тезлаштиради, унинг томонидан органик 
моддаларнинг тўпланиши жараёнларини фаоллаштиради ва пировард натижада ғўзанинг 
ҳосилдорлиги ҳамда маҳсулдорлигини оширади.

---

71 
Сўнгги йилларда ўтказилган тадқиқотлар натижасида тупроқларни мелиоратив 
ҳолатини яхшиланиши минерал ўғитларнинг самарали таъсирини ошиши, бу эса пахта 
ҳосилининг кўпайишига ёрдам бериши аниқланди.
Шундай қилиб, тупроқларнинг мелиоратив ҳолатининг ва ғўзага ишлов бериш 
агротехникасининг яхшиланиши озуқа моддалар сарфининг анча камайиши ва ғўза 
ҳосилдорлигининг ортишига ёрдам беради.