Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин муҳаммад бобур номидаги

3-расм. Дунёда ғалла ҳосилдорлигининг тебранишининг ўзгариши (FAO STAT маълумоти) 

---

39 
Кечаётган глобал иқлим ўзгариши Орол денгизи хавзасининг иқлим шароитига 
сувресурсларига жиддий таъсир кўрсатмоқда. Регион тоғ дарёларининг ҳавзаларида қор 
қоплами бўйича олиб борилаётган кузатишлар қор қоплами заҳирасининг мунтазам 
камаяётганлигини кўрсатамоқда [10]. 
Тоғ музликлари иқлим ўзгаришини кўрсатувчи энг сезгир кўрсатгичлардан бири, 
уларнинг майдони иқлим совиганда кенгаяди ва иқлим исиган вақтда қисқаради. 
Қуйидаги расмда Помир тоғларидаги, дунёдаги энг катта тоғ музлигининг кейинги 60-йил 
ичида чекиниш чегараси аниқ кўриниб турибди (4-расм). 
Кейинги ўн йилларда самолёт ва Космосдан олинган расмдарни таҳлил қилиш 
шуни кўрсатадики, кўлами 0,1 км/кв гача бўлган 1000 тага яқин музликлар йўқолиб 
бормоқда. 
4-расм. Помир тоғларидаги Федченко музлигининг эриши.
Манба: http://naked-science.ru/article/top/23-06-2013-108 
Чуб В.Е.(2000) маълумоти бўйича, 1959 йилдан 1990 йилгача Ўрто Осиё тоғ 
музликлари майдонининг кўлами 19 фоизга қисқарди. Пировардида, бу жараён катта 
худудни чўлланишига олиб келди. Шуни алохида таъкидлаш керакки, бир вақтлар 
(бундан 1000 йиллар аввал) барча тоғ тизмаларини ва массивларини тўлиқ қоплаб турган 
ям-яшил ўрмон бутазорларининг йўқотиб юборилиши Орол хавзаси минтақаси иқлим 
ўзгаришида муайян рол ўйнайди. Агар бундан минг йил аввалги тоғ ўрмон қопламини 100 
фоиз деб олсак, хозир бундан 2 фоиз қолган. Ўзбекистон тоғлари ўрмон қоплами 0,75 
фоизни ташкил этади. Бир замонлар тоғларда ўрмонларда кенг тарқалганлиги хақида 
тарихий, археологик ва илмий далиллар бисёр. Ўрмонларни йўқ қилиш регионнинг 
аридлашишига, континенталлашишига, ўсимликларнинг ксерофициялашувига олиб 
келувчи кучли омил бўлди. Бу омил бутун Ўрта Осиё минтақасида аридлашишнинг 
тезлашишига чўлланиш жараёнининг ривожланишига имкон берди ва хар хил ижтимоий-
иқтисодий оқибатларга олиб келди (5-расм). Кўпгина иқлимшунос олимларнинг фикрича 
Ўрта Осиёнинг айрим жойларида (тоғли раёнларида орографик шароитига боғлиқ холда) 
ёғин-сочиннинг камайиши, қурғоқчилик кескинлашиши мумкин. 
Глобал иқлим ўзгариши бундан кейин хам экстримал об-ҳаво шароитининг, яъни 
қурғоқчиик ва юқори ҳароратли даврнинг ортишига олиб келади. Қурғоқчиликда ёғин-
сочин камайиб, ёзда ҳаво ҳарорати жуда юқори бўлади. Ҳаво ҳарорати юқори бўлиши 
буғланишининг кўпайишига, дарёлар сувининг камайишига олиб келади. Ўрта Осиё 
текислик қисмида ҳаво ҳарорати кўтарилиши буғланишининг тезлашишига олиб келиб 
тупрқларининг қуришини тезлаштирмоқда. Экспериментал текширишларда Орол бўйи 
экосистемаларида 1950 йилга нисбатан буғланиш 20 фоизга ошганлиги аниқланди. 
Ўрта Осиё тоғли худудларининг шимол томомонга очиқлиги, кўп миқдордаги 
майда зарраларни сақловчи ҳаво массаларининг бостириб келишига шароит яратади. 

---

40 
Оролнинг қуриши натижасида ҳосил бўлган қумли шўрхок саҳро чанг ва минерал 
тузларнинг манбаи бўлиб қолди. Шамол таъсирида уларнинг минтақа ҳудидига ёйилиши 
иқлимнинг барқарор ўзгаришига сабаб бўлмоқда.