Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин муҳаммад бобур номидаги

1-расм. Ҳаво ҳароратининг Глобал ўртача йиллик ўзгариши (1980-2010 йиллар). 
Тренд=0,7
o
/100 йил.
(Манба: Япония Метеорологик агентлиги, http://ds.data.jma.go.jp/tcc) 
Ҳаво ҳароратининг регионал миқёсда кўтарилиши юқори табиий ўзгарувчанлик 
шароитида содир бўлмоқда, бу эса жудда катта йиллараро тебранишига сабаб бўлмоқда 
(2-расм). 
 
2-расм. Тошкентда ўртача ҳаво ҳароратининг ўзгариши. Тренд=1,7
o
С/100 йил. 
Манба:(Спекторман, 2015). 
Глобал иқлимнинг ўзгаришини шубҳасиз аниқ факт деб танолинган, 1950 
йиллардан бошлаб, Ернинг иқлим тизимларида кузатилаётган ўзгаришлар эса мисли 
кўрилмаган даражада содир бўлаётган воқеадир. 
Атмосферада ва дунё океанинида анчагина исиш содир бўлди, дунёда қор ва 
музликлар захираси қисқарди, денгизлар ўртача глобал сатҳи кўтарилди. ХХ аср 
бошларидан денгизлар сатҳи 0,19 мм кўтарилди. 1993-2010 йиллардаги ўзгаришларини 
баҳолаш шуни кўрсатадики, яни денгизлар сатҳининг кўтарилиши қуйидаги омиллар 
йиғиндиси билан белгиланади: исиш натижасида океан сувларининг кенгайиши (1,1 мм 
йил); 
Греландия 
музқалқонининг 
ўзгариши 
(йилига 
0,33 
мм); 
Антарктида 
музқалқонларининг ўзгариши (йилига 0,27 мм) ва қуруқликдаги сувлар захираси (йилига 
0,38 мм). Ҳамма омиллар йиғиндисининг ҳиссаси, дунё денгизлар сатҳини ўртача, йилига 
2,8 мм га кўтаради. 
Глобал микёсда, 1971-2010 ўн йилликлар даврида океан сувларининг юқори 
сатҳида ( 75 м гача) ҳарорат 0,11
о
С га кўтарилган. Бу жуда хавотирли фактдир, модомики, 
иқлим тизимлари ва таркибдаги иссиқлик ва кинетик энергиларининг 90% кўпроғи 
океанлар ҳиссасига тўғри келади. Кўпгина муттахасис олимларнинг фикрича, иқлимнинг 

---

38 
ўзгариши глобал гидрологик циклга таъсир қилади. Атмосфера таркибида намлик 
ортишига, қуруқликлар устида ёғин-сочин режимининг ўзгаришига, айрим районларда- 
кучли ёғин- сочин тушишининг кўпайишига ва бошқалар. Олиб борилган кўпгина 
тадқиқотлар шуни кўрсатадики, глобал исиш иқлимнинг экстрамаллигини кучайтиришга, 
ҳавфли табиий ҳодисалар сонининг ошишига олиб келади. Шунингдек, иқлим ўзгариши 
билан иқлим офатлари- қурғоқчилик ва сув тошқинига олиб келувчи интенсив аномал 
иссиқ даврлар ва аномал ёғин-сочинлар такрорланиши ўртасида бевосита алоқа борлиги 
аниқланди. 
Ер шари қуруқлик қисмининг катта ҳудудларида ХХ аср ўрталаридан бошлаб 
иссиқ тўлқинлар сони анча кўпайди. Умуман глобал ҳароратнинг ошиши билан, ҳавфли 
иқлим ҳодисаларидан келадиган зарар анча ортиб бормоқда [8]. 
Иқлимнинг глобал исиш арид мамлакатларда чўлланиш жараёнини тезлаштириб 
юборади. Осиё, Африка, Жанубий Американинг 110 дан ортиқ мамлакатларида чўлланиш 
ҳавфи бор. 
Иқлим исиши кучли шўрланган тупроқлар майдонининг кенгайишига ва 
буғланишининг кўпайишига олиб келади. Масалан, Орол бўйида тупроқлардан буғланиш 
1950-йилдагига нисбатан 20% кўпайди. 
Шуни айтиш керакки, иқлимнинг глобал ўзгариши нафақат ўртача ҳаво 
ҳароратининг ўсишида, балки энг аввал, айрим табиат ҳодисалари интенсивлиги сонининг 
ошишида намоён бўлмоқда, иссиқ тўлқинлар, қурғочилик, сув тошқини, кескин исиб 
кетиши ва қора совуқ (аёз), селлар, кучли шамоллар ва ҳакозо. 
Иссиқ ҳаво йилдан-йилга саёрамизни қоплаб олиб, уларнинг тез-тез такрорланиб 
туриши ҳам ва экстремал об-ҳаво ҳодисаларининг миқдори ҳам барқарор ортиб бормоқда.
Тобора кучайиб бораётган иқлим ўзгаришлари борган сари кўплаб талофат 
келтирмоқда. Кўпгина тўпланган маълумотлар шундан гувоҳлик берадики, ҳозирги вақтда 
ер шарининг турли минтақаларида қишлоқ хўжалик экинлари маҳсулдорлиги экстремал 
ўзгарувчанликга учраган. Юқори агротехникали АҚШ да кейинги ўн йилда уч марта ғалла 
ҳосили бўлмади. Иқлим омили туфайли дунё бўйича биомаҳсулдорликнинг йилдан-йилга 
пасайиш ҳавфи бор (3-расм). 
Ўрта Осиёда иқлим ўзгариши ХХ асрнинг 80- йилларидан ўрганила бошланди. 
Олиб борилаётганкузатишлар, глобал исишнинг региональ ҳудудларда ҳам экстремаль об-
ҳавонинг кучли намоён бўлаётганини кўрсатади [6]. Тошкентда ҳаво температураси 
кейинги 100 йилда 1,7 даражага кўтарилди (2-расм), Қирғизистонда 1,6, Туркманистонда 
1,8 кўтарилди. Ёғин-сочинларнинг кўпайиб-камайиб алмашиниб туриши хосдир. Йилнинг 
исиш даврида ёнғин-сочин тушишида жиддий ўзгаришлар бўлмади. Бу Орол денгизи 
хавзаси худудининг аридлашишини кучайтиради, дарёлар сувининг камайишига 
қурғоқчиликнинг кўпайишига, натижада чўлланиш жараёнинг фаоллашувига олиб келади.