Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин муҳаммад бобур номидаги

НАМАНГАН ВИЛОЯТИ ЭКИН МАЙДОНЛАРИНИНГ ЭКОЛОГИК ҲОЛАТИ ВА 
УНИ ЯХШИЛАШ ЙЎЛЛАРИ 
Умурзақова Умида Носиржановна 
Таянч докторант 
Наманган давлат университети 
E-mail: [e-mail] 
Аннотация: мақолада суғорма деҳқончиликнинг салбий оқибатлари, Наманган 
вилоятида суғориладиган майдонларнинг шўрланганлик даражаси, экологик ва тупроқ-
иқлим шароитига мос равишда экин турларини жойлаштириш масалалари баён этилган. 
Калит сўзлар: ернинг мелиоратив ҳолати, тупроқ шўрланиши, тупроқ эрозияси, 
тупроқ-иқлим шароити, экинларни районлаштириш, ҳосилдорлик. 
 
ЭКОЛОГИЧЕСКОЕ СОСТОЯНИЕ ПОСЕВНЫХ ПЛОЩАДЕЙ 
НАМАНГАНСКОЙ ОБЛАСТИ И ПУТИ ЕЁ УЛУЧШЕНИЯ 
Аннотация: в статье изложены отрицательные последствия орошаемого 
земледелия, засоление орошаемых земель в Наманганской области, вопросы 
осуществления размещения различных сельскохозяйственных культур с учетом почвенно-
климатических и экологических условий. 
Ключевые слова: мелиоративное состояние земель, засоление земель, эрозия 
почвы, почвенно-климатические условия, размещение сельхозкультур, урожайность. 
 
ECOLOGICAL CONDITION OF THE SOWN AREAS OF THE NAMANGAN REGION 
AND WAYS TO IMPROVE THEM 
Annotation: The article outlines the negative consequences of irrigated agriculture, 
salinization of irrigated lands in the Namangan region, the implementation of various crop 
cultures taking into account soil, climatic and environmental conditions. 
Key words: land reclamation state, salinization of lands, soil erosion, soil and climatic 
conditions, distribution of crops, yield. 
Дунёда аҳоли сонининг шиддат билан ўсаётганлиги ва шунга яраша уларни озиқ-
овқат ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига бўлган эҳтиёжлари тобора ортиб бораётган 
бир пайтда, бу эҳтиёжларни таъминлайдиган асосий тармоқ - қишлоқ хўжалигида аграр 
ислоҳотларни янада чуқирлаштиришга қаратилган тадбирларнинг самарали тизимини 
яратиш муҳим аҳамият касб этади [2]. 
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М. Мирзиёевнинг 2017 йил 15-
сентябрдаги ПҚ-3281-сонли қарорига мувофиқ келгусида минтақаларнинг тупроқ-иқлим 
шароитидан, тупроқнинг мелиоратив ҳолатидан, ерларнинг унумдорлигидан, уларнинг 
балл бонитетидан, сув билан таъминланганлигидан, ҳосилдорлиги тахлилидан ва бошқа 
омиллардан келиб чиққан ҳолда қишлоқ хўжалиги экинларини оқилона жойлаштиришга 
алоҳида эътибор қилиниши таъкидланган [1]. Республикада алоҳида ўрин тутган аграр 
соҳани янада ислоҳ қилиш, чекланган ер ресурсларидан самарали ва оқилона фойдаланиш, 
тупроқ унумдорлигини сақлаш ва қайта тиклашда янгидан янги технологияларни жорий 
этиш мазкур қарорнинг ҳаётчанлигини таъминлайдиган омиллардан бўлиб хизмат қилади.
Таъкидлаш керакки, республикамизда тупроқларнинг экологик ҳолатининг 
бузилиши мавжуд муаммоларнинг юқори поғонасида туради. Бугунги кунга келиб 
республика умумий ер майдонининг 46,3% ини шўрланган ерлар ташкил этади 
(Ўзбекистон Республикаси тупроқ қопламлари Атласи, 2010). Шундан 30,9% кам 
шўрланган, 13,3% ўртача шўрланган, 2,5% кучли шўрланган ерлардир. 1990 йилга қадар 
Хоразм вилоятида суғориладиган майдонларининг 35,6% ини шўрланган деб берилган 
бўлса, ҳозирги кунда 100 % ерлари шўр босган ҳисобланади. Бу ҳолат Сирдарё (98 %), 
Бухоро (86 %), Навоий (82 %), Жиззах (82 %), вилоятлари ва Қорақалпоғистон 
республикасида (75 %) ҳам аянчли кўринишга эга [3]. Фарғона вилоятида, дахана бошида 

---

175 
жойлашганига қарамай, суғориладиган майдонларнинг 35% ини шўр босганлиги 
хавотирлидир. 
Наманган вилоятида 2017 йил ҳолати бўйича 282,1 минг гектар суғорилиб, 
деҳқончилик қилинадиган майдон мавжуд. Ушбу ерларнинг 70 фоизи адир ва адир олди 
текисликларига тўғри келади. Бу адирликлар 1970 йиллардан ўзлаштирила бошланган ва 
ўзлаштириш ҳамон давом этмоқда. Собиқ Иттифоқ даврида саноатнинг пахтага бўлган 
талабини қондириш мақсадида жойларнинг иқлим шароити, тупроқнинг мелиоратив 
ҳолати, сув билан таъминланганлиги мутлоқо инобатга олинмай, пахтачиликнинг 
кенгайтирилиши ўнглаб бўлмас экологик муаммоларни келтириб чиқарди. Сабаби, 
геологик жиҳатдан бу ерлар мезо-кайнозой яратмалари ҳисобланиб, лёсс ва лёссимон 
жинслар қатлами озроқ, тош, шағал, охактош, гипс, қумтошлар кўп учрайди. Эгатлаб 
суғоришнинг кенгайтирилиши тоғ ва тоғ олди ҳудудлари - Чортоқ, Янгиқўрғон, Косонсой 
туманларида сув эрозиясини кучайишига, текислик худудлари - Мингбулоқ, Норин, Поп 
туманларида эса шамол эрозияси ҳамда, қишлоқ хўжалиги ерларининг мелиоратив 
ҳолатининг ёмонлашувига, шўрланиш ва иккиламчи шўрланиш, ер ости сизот 
сувларининг кўтарилиши, тупроқ унумдорлигининг пасайишига олиб келди.
Вилоятнинг нисбатан юқори туманларида ер остига сизилган сувлар тупроқлардаги 
минералларни ювиб, қуйи туманлар ҳудуди тупроқларининг кучли минераллашувига 
сабаб бўлмоқда. Юқори туманларда тупроқларнинг унумдорлиги камайиб, органик 
камбағаллашув вужудга келмоқда ва бу ўз навбатида кейинги экологик муаммо, 
тупроқдаги 
микробиологик 
фаолликнинг 
сусайиши, 
ўсимлик 
қолдиқларининг 
парчаланиши, гумус синтез жараёнларининг бузилишига олиб келади. Қуйи туманларда 
эса тупроқдаги эрувчан тузларнинг ортиб бориши ундаги микроорганизларни кескин 
камайтиради. Маълумки, тупроқ соғломлиги, унумдорлигининг юқори бўлиши, қишлоқ 
хўжалиги экинларидан юқори ҳосил олиш ва бошқа биокимёвий жараёнларнинг оптимал 
даражада кечишида тупроқ микроорганизмлари катта аҳамият касб этади. Маълумотларга 
кўра 1 гр соғлом, ифлосланмаган тупроқда 25 млрд дона атрофида микроорганизм яшаши 
аниқланган [2]. 
Тахлил натижаларига кўра, Наманган вилоятида 2017 йил ҳолати бўйича 282,1 
минг гектар суғориладиган майдоннинг 17514,0 гектари оз шўрланган, 6390,4 гектари 
ўртача шўрланган, 745,0 гектари кучли шўрланган ерларга тўғри келади. Вилоят бўйича 
олиб кўрилганда, Мингбулоқ (жаъми суғориладиган майдон 37864,0 га, шундан 
шўрланган майдон 15368,7 га), Поп (жами суғориладиган майдон 39618 га, шундан 
шўрланган майдон 7810,0 га), Чуст (жаъми суғориладиган майдон 33319,0 га, шундан 
шўрланган майдон 672,1 га) туманларида суғориладиган ерларда шўрлашиш бошқа 
туманларга қараганда кўпроқ майдонни ташкил этади. Кимёвий лаборатория натижалари 
шуни кўрсатадики, тупроқларнинг шўрланиши асосан сульфатли типдир. Маълумки, 
тупроқ унумдорлигини пасайтирувчи омиллардан бири бу шўрланишдир, ҳатто кам 
шўрланган экин майдонларида ҳам асосий қишлоқ хўжалиги экинлари ҳосилдорлигининг 
сезиларли даражада камайиши кузатилган. Катта майдонлари чўл худуди бўлишига 
қарамай, Исроил ва Эрон каби мамлакатлар қишлоқ хўжалиги маҳсулотларидан юқори 
ҳосил олаяпган бир вақтда, ажойиб иқлим шароитига эга бўлган Наманган вилоятида 2017 
йил бўйича пахта ҳосили 21.6 ц/га ташкил этганлиги аянчли ҳолатдир. Албатта, қишлоқ 
хўжалиги экинлари ҳосилдорлиги бошқа омилларга, масалан минерал ўғитлар солиниши, 
техника билан ишлов бериш, зараркунандаларга қарши курашиш ва бошқаларга ҳам 
боғлиқ.
Юқоридаги маълумотлардан кўриниб турибдики, вилоятда ер ва сув ресурслардан 
оқилона, энг оптимал вариантларда фойдаланиш, вужудга келган экологик муаммоларни 
бартараф этишда фаннинг илғор ютуқларини қўллаш биринчи навбатдаги вазифа бўлиши 
керак. Бу муаммоларни ҳал этиш учун юқори туманларда деҳқончиликни кам сув талаб 
қиладиган экинларга ўтказиш, боғдорчилик ва узумчиликни ривожлантиришни 
тезлаштириш зарур. Агар бу туманларда кўп сув талаб қиладиган экин экиш зарурати 

---

176 
бўлса, уни томчилатиб суғориш асосида амалга ошириш керак. Шўрлашган майдонларда 
тузга чидамли экинлардан лавлаги, оқ жўҳори, кунгабоқар ва шунга ўхшашларини экиш 
мумкин. 
Наманган вилояти аҳолисининг шакар ва шакар маҳсулотларига бўлган талабини 
(шакар ва шакар маҳсулотларини истеъмол қилиш, медицина нормалари бўйича, бир 
йилда жон бошига 30-35 кг ташкил этади) қондириш, четдан келаётган (импорт) шакар 
хажмини камайтириш, таъбир жоиз бўлса экспорт қилиш имкониятини яратиш учун катта 
майдонларда қанд лавлагини етиштириш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Бунинг учун 
лавлагининг серҳосил, қандлиги юқори, турли касалликларга ва зараркунандаларга 
чидамли, тупроқ-иқлим шароитига мослашган навларини маҳаллийлаштиришни 
тезлаштириш керак. Олиб борилган тадқиқотлар натижасига кўра вилоятимизнинг типик 
бўз тупроқларида қанд лавлагининг ҳосилдорлиги 778.0 ц/га ташкил этган[4]. 
Ўзбекистонда илк маротаба катта майдонларда қанд лавлаги етиштириш 1942 
йилларда 
бошланиб, 
гектаридан 
300-400 
центнер 
ҳосил 
олишга 
эришилган. 
Республикамизда қанд лавлагини етиштириш 1950 йиллардан кейин бир тамонлама 
сиёсатнинг авж олиши, пахта зироатчилигининг кучайиши туфайли барҳам топган. 
Мустақиликка эришганимиздан сўнг мамлакатимизнинг турли тупроқ-иқлим шароитида 
лавлаги етиштириш технологияси ва уни алмашлаб экиш бўйича кўп тадқиқотлар олиб 
борилмоқда. Ушбу тадқиқотлар бўйича бир неча номзодлик дисертациялари 
мувоффаққиятли ҳимоя қилинган (Р.Тиллаев, Б.Холиқов, Р.Бобоноров ва бошқ.)[4]. 
Қишлоқ 
хўжалигини 
жадал 
ривожлантириш 
давлатнинг 
энг 
устивор 
йуналишларидан бири этиб белгиланган ҳозирги даврда ер ва сув ресурларидан 
фойдаланишнинг энг экологик оптимал вариантларини қўллаш вилоятимиз учун катта 
имкониятларни очиб беради деб умид қиламиз.